آیاحکمت همان فلسفه است؟! – حجت الاسلام جعفر فاضل

 

عموم فلاسفه معتقدند، فلسفه همان حکمتی است که قرآن کریم از آن سخن گفته است. ولی برای مدعای خویش هیچ دلیل قانع کننده­ای ارائه نکرده­اند.

صاحب منظومه بر مبنای این فکر سروده­است:

نَظَمتُها فِی الحِکمَۀِ التّی سَمَت

فِی الذِکـر بِالخَیرِ الکَثیـر سُمِّیَت

( این منظومه را در فن حکمت به نظم در آوردم، حکمتی که در ذکـر ـ یعنی قرآن کریم ـ از آن با عنوان خیر کثیر یاد شده است.[۱] )

استاد سید محمد جواد ذهنی تهرانی در شرح خود بر منظومه[۲] می­نویسد: « تفسیر حکمت در این آیه به حکمت مورد بحث که حکمت یونانیون می­باشد، خالی از اعتساف نیست، اگر چه در بعضی از تفاسیر اهل سنت مانند تفسیر کبیر فخر رازی به این معنا منطبق شده، ولی در بسیاری از تفاسیر معتبر، چه از اهل سنت و چه از تفاسیر امامیه اینطور بیان نشده­است. در تفسیر شریف تبیان تألیف شیخ الطائفه المحقه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی قدس سره هشت معنا برای آن نقل می­فرماید و در هیچکدام از آنها خصوص این حکمت گفته نشده است …. و به نظر قاصر حقیر، بهترین معنایی که برای حکمت می­باشد، همان معنا و تفسیری است که در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام وارد شده است و به لحاظ آنکه « اهلُ البیت ادَری بِما فِی البَیت » و به اعتبار آنکه تنها، قول ایشان بخصوص در تفسیر آیات و فهم کلمات قرآن حجت و برهان است از این رو به آن قائل شدن و اعتقاد ورزیدن، خالی از هر گونه دغدغه و شائبه شک و تردید است. »

در تفسیر شریف نور الثلقین روایاتی به این مضمون وارده شده­اند: « اَلحِکمَۀُ هِیَ طاعۀَ اللهِ و مَعرِفۀُ الاِمامِ »

• عَن اَبی بَصیر عَن الصادِق عَلیه السَلام قالَ سَمِعتهُ یَقوُلُ : ﴿ وَمَن یؤتَ الحِکمَۀ فَقَد اوُتِی خَیراً کَثیراً ﴾ قالَ: مَعرِفَۀُ الِامام وَاجتنِابُ الکَبائرِ اَلّتی اَوجَب اللهُ عَلیها النار.[۳]

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می­کند که از ایشـان شنیدم که در مورد آیه­ی « و هر کس به او حکمت داده شود ، پس خیر کثیر به او داده شده » فرمود ] منظور، [ شناختِ امام ] معصوم علیه السلام [ و پرهیز از گناهان کبیره­ای است که خداوند برای آنها آتش را قرار داده است.

• عَن ابی بَصیر عَن ابی عَبد الله علیه السلام فی قولِ اللهِ عَزَّوجَلَّ : ﴿ وَمَن یُؤتَ الحِکمَۀ فَقَد اوُتِیَ خَیراً کَثیراً ﴾ فَقالَ : طاعَۀُ اللهِ وَ مَعرُفۀُ الامام.[۴]

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام در مورد این کلام الهی که می­فرماید: « و هر کس به او حکمت داده شود، پس خیر کثیر به او داده شده » نقل می­کند که حضرت فرمود : منظور، پیروی و اطاعت خدا و شناخت امام می­باشد.

بنابراین، حکمت به معنای فرمانبرداری از خداوند و شناختن امام علیه السلام خواهد بود. البته از سوی اهل بیت علیهم السلام معانی و مصادیق دیگری نیز برای حکمت بیـان شده­است که می­توان تمامی آنها را با معانی مذکور منطبق و متّحد دانست.

تا کنون به این نتیجه رسیدیم که یکی دانستن فلسفه و حکمت قرآنی، تنها یک ادعا است و روایات، مؤیّد این مطلب نمی­باشد. استاد حسن­زاده آملی، در پاسخ به این پرسش که « آیـا فلسفـه همـان حکمت است؟ »[۵]. گفته­اند: « بزرگان علم و دین را در تعریف حکمت که همان تعریف فلسفه است، تعبیراتی شریف و گرانقدر است ما آن تعریفات را در آغاز مفاتیح الاسرار لسُلاّک الاسفار گرد آوردیم ….»

ایشان پس از بیان تعاریف حکمت و فلسفه از دیدگاه فلاسفه­ی مشهور و نیز بر اساس تعاریف مطرح شده از جانب خود، حکمت مطرح شده در قرآن کریم را همان فلسفه دانسته­است.

استاد حسن­زاده آملی درذیل آیه­ی ﴿ ادُعُ اِلی سَبیلِ رَبِّکٌ بِالحِکمَۀِ وَ المَوعِظَۀِ الحَسَنَـۀِ وَ جادِلهُــم بِالَتی هِیَ اَحسَنُ ﴾[۶] می­نویسد: « حکمت، برهان و موعظه­ی حسنه، خطابه و جادلهم، جدال احسن می­باشد. »[۷]

لذا ایشان حکمت را به بـرهـان و در صفحه­ی ۱۴، برهان را به حکم عقل، تفسیر نموده­اند. بنابراین ایشان معتقدند فلسفه همان احکام عقل است و مراد از حکمت نیز همان فلسفه می­باشد. این در حالی است که اگر حکمت را به برهان معنا کنند، بایستی مطابق آیه­ی ﴿ یا اَیُّهَا الناسُ قَد جائکُم بُرهانَُ مِن رَبِّکُم وَ اَنزَلنا اِلَیکُم نُوراً مُبینا ﴾[۸] « ای مردم برای شما از جانب خدا برهانی محکم آمد و نوری تابان به شمـا فرستادیم. » مراد از برهان را خود قرآن می­دانستند. که بر این اساس پیام آیه این می­شد: « مردم را با آیات معجزه آسای الهی به راه خدا دعوت کنید. »

به عبارت دیگر، تفسیر حکمت در قرآن کریم، به برهان، نیاز به اقامه­ی دلیل دارد و دلیلی بر آن ذکر نشده­است. و اما تفسیر نمودن برهان به­طور مطلق به حکم عقل، به دلیل محدودیت عقل و خارج بودن فلسفه­ی احکام از دسترس آن، امری عجیب است. امام صـادق علیه السلام می­فرمایند: « اِنَّ دَیـنَ اللهِ لایُقــاسُ بِـالعُقُـولِ » « بدرستی که دین خدا به عقل­ها قیاس نشود. »

عده­ای طرح مطالبی از قبیل اثبات وجود خدا مانند برهان صدیقین ابن سینا[۹] و مباحث پیرامون مبدأ و معاد را دلیل بر الهی بودن فلسفه می­دانند. و بدین ترتیب می­خواهند به فلسفه­ی اسلامی­ای که مولود کندی[۱۰] و منبسط شده توسط ملاصدرا است قداست بخشند. آیا اگر فردی یا مکتبی درباره مبدأ و معاد بحث کرد، دلیل بر الهی بودن او یا آن مکتب است!؟ مگر ادیان و مذاهب منحرف موجود در عالم، از مبدأ و سخن نگفته­اند؟ آیا اگر کسی وارد عرصه بحث مبدأ و معاد شد، بحث او الهی می­شود و لو نتیجه بحث او انکار مبدأ و معاد باشد و یا نتیجه بحث او مخالف مدارک وحی باشد؟

گاه، عده­ای با مطرح نمودن برخی از فلاسفه گذشته و حال و تعریف از دانش و ایمان ایشان، سعی در قداست بخشیـدن بـه خود فلسفه دارند که متأسفـانه این موضوع در سال­های اخیر تشدید شده است. لاهیجی[۱۱] می­نویسد : « هرکس را اندک معرفت به احوال علما باشد، داند که علمای اسلام همیشه در علم حکمت مختلف بوده­اند و در هر زمانی جمع کثیری از علمای معروف که شک و قدح در دانش و ایمان و تشنیح ایشان کمتر از شک در روشنی آفتاب و ماه نیست، اهل حکمت و معروف به آن بوده­اند. »

به آقای لاهیجی و کسانی که بجای بررسی مطالب به شخصیت­ها رو می آورند، عرض می­کنیم کسی که اندک معرفت به احوال علما از صدر اسلام تا کنون داشته باشد، داند که اکثر علمای اسلام یا به سراغ فلسفه نرفتند و یا در مقابل فلسفه ایستادند. روش عالمانه این نیست که ما به سراغ شخصیت­ها برویم، زیرا در هر طرف، شخصیت­های مهمّی وجود دارد. بلکه باید حق را شناخت و بوسیله آن اهل حق را پیدا نمود، نه این که افرادی را به عنوان شخصیّت­های مهم، بپذیریم و آنگاه همه­ی سخنان آنها را تلقی به قبول نمائیم. در حالی که حضرت امیرالمؤمنین می­فـرمـاینـد:

« اِعرَفِ الحَـقَّ تَعِرف اهَلَه »[۱۲] « ابتدا حق را بشناس آنگاه اهل حق را بشناش. »

« الَحَقُّ لا یُعرَفُ باِلرجالِ ، اِعرَفِ الحَقَّ تَعرِف اَهلَهُ »[۱۳] « حق با اشخـاص و شخصیت­ها شناخته نمی­شود ابتدا حق را بشناس تا اهل حقیقت را بشناسی. »

ابو حمزه ثمالی نیز از امام صادق علیه السلام چنین نقل می­کند:

« اِیّاکَ اَن تَنصِبَ رَجلاً دُونَ الحُجَّۀِ فَتُصَدِّقهُ فی کُلِّّ ما قالَ.»[۱۴] « بپرهیز از این که به شخصی غیر از حجت خدا اعتقاد بورزی و در هر آنچه گفت او را تصدیق نمایی. »

می­گویند: فلسفه صدرایی فلسفه تکامل یافته است[۱۵] و نه تنها التقاطی نیست، بلکه در بسیاری از موارد، اختلاف بین فلاسفه مشّا و اشراق را حل نموده و میان فلاسفه و متکلمین از یک سو و فلاسفه و عرفان از سوی دیگر آشتی برقرار کرده­است.[۱۶] ولی با مراجعه به مباحث ملاصدرا در اسفار به خوبی به این نتیجه می­رسیم که ملاصدرا همه­ی مباحث را به عرفان ختم نموده که خود نیز در مواردی به این مطلب تصریح کرده است. آیا گسترش مباحث فلسفی لزوماً به معنای تکامل است؟

و جالب­تر و عجیب­تر آن که مدعی هستند که فلسفه اسلامی به واسطه­ی قرآن بارور شده­است ولی کجا و چگونه، دلیلی بر آن ارائه نشده­است. آیا استخراج چند صفت از صفات خداوند از قرآن و تفسیر آن بر اساس فلسفه­ی یونانی، تغذیه از قرآن محسوب می­شود؟

آیا توجیه آیاتی مثل ﴿ اللهُ نوُرُ السَمواتِ وَ الاَرض ﴾[۱۷] و آیه­ی ﴿ هُوَ الاَوَّلُ وَ الاخِرُ وَ الظاهِرُ وَ الباطِن ﴾[۱۸] و آیه­ی ﴿ فاینما تولّوا فَثَمّ وَجهُ اللهِ ﴾[۱۹] بر مذاق فلاسفه­ی یونان، تغذیه از قرآن است یا تحمیل عقاید به آن؟ نکته­ی جالب دیگر این است که آنان مدعی­اند فلسفه در خدمت دین قرار گرفته است و بدون آن نمی­توان به شبهات جدید پاسخ داد. لذا لاهیجی در فایده­ی فلسفه می­نویسد:

« بِالنَظَر اِلی اصُوُلِ الاِسلامِ و هُوَ حِفظُ عَقائدِ الدینِ عَن اَن یُزلِزلُها شُبَه المُبطِلین»[۲۰] « فلسفه ناظر بر ارکان اسلام است و دین را از این که به وسیله­ی شبهات اهل باطل متزلزل شود، حفظ می­کند. »

فلسفه ­ای که در زمان مأمون به منظور ورود شبهات و تزلزل در دین وارد عرصه­ی اسلام شد و مشخص است امثال مأمون جز این هدفی نداشته­اند، حال چگونه ممکن است در خدمت دین و دفع شبهات باشد؟!

فلسفه­ ای که به عقیده­ی بسیاری از علمای اسلام گرفتار انحراف است، چگونه می­تواند مدافع این دین مبین باشد؟!

آیا فلسفه­ای که مبانی آن مورد اختلاف خود فلاسفه بوده و هر از چندگاه تغییراتی در آن حاصل می­شود، می­تواند مبین دین قویم و بدون تغییر اسلام باشد؟!

به نظر شهید ثانی خواندن قسمتی از فلسفه بخاطر ایجاد شک، حرام است.

« قَال الشَهید الثانی فی منیه المرید فی الخاتمه فی باب القسام العلوم‌ …. و بقی علوم آخر بعضها محرم آخر بعضها محرم مطلقا کالسحر و الشعبده و بعض الفلسفه و کل ما یترتب علیه آثار الشکوک.[۲۱]

شهید ثانی در خاتمه­ ی کتاب منیه المرید در باب اقسام علوم گفته است: « … و باقی ماند علوم دیگری که بعضی از آنها به طور مطلق حرام­اند. مثل سحر، شعبده و بعضی از فلسفه و هر چه که بر آن شک و تردید مترتب شود »

و آیت الله خویی این مدعا را که یادگیری فلسفه برای حفاظت از دین و دفع شبهات لازم است، بصراحت رد می­کنند:

« سُوال: هَل اَنَّ دِراسَۀَ الفَلسَفَۀِ لازِمَۀٌ لِطالِبِ العُلُومِ الدینِیَّۀِ الَذّی یَضَعُ نَفسَهُ فی مَوضِعِ الاَخذِ وَ الرَدِّّ، بِالنِسبَۀِ الِی سائِرِ العَقائِدِ وَ الاَدیانِ, و هَل هُناکَ وُجُوبٌ کِفائِیٌ عَلی طُلّابِ العُلُوم الدینیِّۀِ فِی القِیامِ بِهذا الدُورِ؟ وَ هَل یُمکِنُ اِدخالُ هذا تَحتَ عُنوانِ کَونِهِ ( اَی الفَلسَفَه) مُقدمِۀً لِلاَمرِ بِالمَعرُوفَ وَ النَهِی عَنِ المُنکَر اوَ کوَنهِ مُقدِّمۀً للحِفاظِ عَلیَ الدینِ اَو کِلَیهِما و اِن لَم تَکنُ لازِمَۀً لِطُلّابِ العلُومُ الدینیّۀِ فَهَل رُجحانٌ اَو لا رُجحانَ فیها اَصَلاً؟ ثُمَّ اِنَّ دِراسَۀَ الفَلسَفَۀِ عَلی مَن تَکُونُ غَیرُ جائِزَۀٍ؟ ( أرَجوُ اَن توُضِحُوا لَنا جَوابُ هذه الفَقَرهِ تَماماً) کانَ مُتَوَقِّفاً عَلَیهِما فَهَل هُنا رُجحانٌ فی دِراسَتِها عُمُوماً، اَو بِقَیدِ اَنَّ هذَا الطالِبُ یَکُونُ لَهُ مُستَقبِلٌ جَیِّدٌ فِی الاِفادَهِ اِنشاءَ اللهُ …؟

جواب: لَمُ یَتَّضِحُ لَنا تَوَقُّفُ ما ذُکِرَ عَلی دِراسَهِ الفَلسَفَهِ و قَد تَعَرَّضُوا لِلمِقدارِ اللازِم مِنها فی طِیِّ اُصُولِ الدینِ وَ الفِقهِ، وَ اِذا خافَ مِنَ الضَلالِ اَثَرُ دِراسَتِها حَرُمَ وَ اِلا فَلا مانِعَ مِنهُ فی حَدِّ نَفسِهِ وَ اللهُ العالِمِ »[۲۲]

آیت الله خوئی در جواب این سؤال که آیا آموختن فلسفه برای امر به معروف و نهی از منکـر و نیـز حفظ دین از شبهـات منکرین و فهـم صحیح وحی لازم است، می­نویسنـد: « برای ما توقف آنچه ذکر شد بر فلسفه واضح نشده است. برای حصول موارد ذکر شده، آنچه در اصول دین و فقه آمده است، کافی است و اما آموختن فلسفه بخودی خود مانعی ندارد ولی اگر از آموختن آن بیم گمراهی باشد، خواندن آن حرام است.

اسلام با محتوای بلند خود همواره جوابگوی شبهات بوده و هست و ما در مقابل شبهات با ابزار وحی و عقل، بیمه هستیم. و البته نباید تصور شود که همه­ی سؤالات جواب دارد. بلکه با توجه به محدودیت عقل و مستوریت علت احکام، بایستی روحیه­ی تعبد در امور غیبی را زنده نگاه داشت که ارزش، در همین تعبد است.

بدیهی است که توجه تام، به قرآن و روایات، امری مستحسن است و نباید این امر را با اخباریگری، اشتباه گرفت، چراکه اگر چنانچه اعتماد به آیات و روایات اخبارگری باشد، پس باید ملاصدرا نیز اخباری باشد. ملاصدرا در باب ششم نفس در اسفار، پس از اقامه براهین عقلی بر تجرد نفس، به ادله­ی سمعیه تمسّک می­کند.[۲۳]

بعضی از طرف داران فلسفه می­گویند برای رسیدن به سعادت، نیاز است خود و دنیای خود و خدای خود را بشناسیم تا بدانیم چگونه زندگی کنیم و فلسفه را متکفل این مهم می­دانند.[۲۴] غافل از این که کنه اشیا از ما مخفی است و هرگز به آن نمی­رسیم و آن مقداری از شناخت که لازمه سعادت است، توسط قرآن کریم و روایات معصومین به ما ارائه شده است. ما با عمل به دستورات دین مبین اسلام به حالت یقین خواهیم رسید و در این جهت هیچ نیازی به فلسفه دیده نمی­شود. و حتی بعضی از علما مردم را از صرف عمر خود، در مطالعه فلسفه منع می­کنند.

مَن اَعرَضَ عَن مُطالِعَهِ العُلُومِ الدینیَّهِ و صَرفِ اَوقاتِهِ فی اِفادَهِ الفُنُونِ الفَلسَفِیَّهِ فعَن قَریبٍ لسانِ حالِهِ یَقُولُ عِندَ شُرُوعِ شَمسِ عُمرِهِ فِی الاُفولِ.

«شیخ می­گوید هر کس از مطالعه­ی علوم دینی سر باز زند و وقت خود را صرف مسایل فلسفی کند، پس به زودی زبان حالش در وقت غروب خورشید عمرش؛ این خواهد بود:

تمام عمــر با اســلام در داد و ستد بودم

کنون می میرم و از من بت و زنار می­ماند[۲۵]

علامه بحر العلوم در آخر اجازه خود، مرحوم علامه را نصیحت می­کنند که عمر خود را صرف فلسفه نکند که علوم موهومی است و آنطور که ادعا می­شود، معقول نمی­باشد.

و اُوصیهِ اَیَّدَهُ الله بِالکَدِّ فی تَحصیلِ المَقاماتِ العالِیَهِ الاُخرَوِیَّهِ سیّمَا الجِدّ فی نَشرِ اَحادیثِ اَهلِ البَیتِ النُبُوَّهِ وَ العِصمَهِ صَلَواتُ اللهِ و سَلامُهُ عَلَیهِم و رَفضِ العَلائِقِ الدَنّیَّهِ الدُنیَوِیَّهِ وَ اِیّاهُ وَ صَرفِ نَقدِ العُمرِ العَزیزِ فِی العُلُومِ المُوهِمَهِ الفَلسَفِیَّهِ فَاِنَّها کَسَرابٍ بَقیعَهٍ یَحسَبُهُ الظَمأنُ ماءً.[۲۶]

« او را به تلاش در آموختن مقام های بلند اُخروی توصیه می­کنم: به­خصوص در نشر سخنان اهل بیت نبوت و عصمت کـه درود و سلام خـدا بر آنـان باد، و دوری از دلبستگی­های دنیوی و پرهیز از این که عمر گران قدر خود را در علوم وهمی فلسفی صرف کند که این علم مثل سرابی است که انسان تشنه آن را آب می پندارد »

[۱] – خداوند تبارک و تعالی در آیه ۲۶۹ سوره بقره فرموده: ﴿ ومن یؤتی الحکمۀ فقد اوتی خیرا کثیرا ً ﴾ ( به کسی­که حکمت داده شده، پس هر آینه خیر کثیر نصیبش گردیده­است. )

[۲] – فصول الحکمه ص ۳۴

[۳] – الکافی ۲/۲۸۴/ح۲۰- الوسایل ۱۵/۳۱۵/ ابواب جهاد نفس.

[۴] – شرح اصول الکافی مازندرانی ۵/.۱۴۸

[۵] – گفت و گو با حسن زاده آملی به اهتمام محمد بدیعی ص ۲۶۸

[۶] – سوره نحل آیه ۱۲۵

[۷] – قرآن وعرفان و برهان ازهم جدایی ندارند ص .۱۳

[۸] – سوره نساء آیه ۱۷۵

[۹] – اشارات ج ۳ ص ۱۸ تا ۶۶

[۱۰] – سه حکیم مسلمان ص ۱۲ و ۱۳ – سید حسین نصر

[۱۱] – در رسائل فارسی ص ۱۳نوشته حسن بن عبالرزاق لاهیجی

[۱۲]– الوسایل الباب ۱۰ من صفات الما ضی ح۳۲- السرائر ابن ادریس حلی ۱/۴۵-امالی مفید مجلس اول

[۱۳]– الطرائف فی معرفۀ مذاهب الطوائف سید ابن طاووس ص۱۳۶- روضۀ الواعظین   فتال نیشابوری ص ۳۱ – بحار ۴۰/۱۲۶

[۱۴]– وسایل الشیعه ۲۷/۱۲۶-معانی الاخبار صدوق ۱۶۹- الکافی ۲/۲۹۸-بحار ۷۰/۱۵۳

[۱۵]– کتاب­های « نظام حکمت صدرایی عبد الرسول عبودیت و سیر حکمت در ایران و جهان » (سید محمد خامنه­ای)

[۱۶] – آشنایی با علوم اسلامی، استاد مطهری ص ۱۱۰

[۱۷] – سوره نور آیه ۳۵یعنی : « خداوند نور ( وجود بخش) آسمانها و زمین است ».

[۱۸] – سوره حدید ۳ یعنی : « در اول و آخر هستی و پیدا و نهان وجود همه، اوست » .

[۱۹] – بقره آیه ۱۱۵ « پس به هر طرف رو کنید ، به سوی خدا روی آورده اید . ……»

[۲۰] – رسائل فارسی، حسن بن عبد الرزاق / لاهیجی ص ۷۴

[۲۱] – منیه المرید ص ۳۸۱ – انوار النعمانیه ج ۳ ص ۳۷۶

[۲۲] – صراط النجاه ج ۱ س ۱۲۹۱٫

[۲۳] – اسفار ج ۴ ط ۱ اول فصل دوم باب ۶ ص ۷۵٫

[۲۴] – محمد جواد کبیری قمی – از ویژگیهای فلسفه ص ۵۳٫

[۲۵] – سفینه البحار ج ۳ ماده فلسفه ص ۹۵۷ به نقل از کشکول بهایی ج ۱ ص ۲۱۴٫

[۲۶] – سفینه البحار ج ۷ ص ۱۵۲