دعا، ترجمان اعتقادات اسلامی_آیت الله العظمی صافی گلپایگانی

سخن گفتن از فضیلت دعا با تصریحات مؤکد قرآن مجید و احادیث شریفه بر فضیلت آن، توضیحِ واضحات است. بخش مهمّی از برنامه‎های دینی اسلامی که متضمن بخشهای مهم دیگر مثل تعلیم، تربیت، تزکیه و تکامل در عقل، عقیده، ایمان و اخلاق است، دعا می‎باشد.

در هنگام دعا، اتصال و ارتباط بنده با خدا محکم می‎شود و عالم غیب و وجود صاحب این جهان را که همه به او محتاج و نیازمندند و خواه و ناخواه به حکم:

«وَللّه یسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالاَرضِ طَوْعاً وَکَرْهاً وَظِلالُهُم بِالغُدُوِّ وَالاصال»

«هرکه در آسمانها و زمین است با همه آثار وجودیش به رغبت و اشتیاق و به جبر و الزام، شب و روز به طاعت خدا مشغولست».

خاضع حکم و فرمان او هستند، احساس و ادراک می‎نمایند و شعور، باور و ایمان او به علم و قدرت و سایر صفات کمال او، بیشتر می‎شود.

بشر به فطرت خود، نیاز به دعا و میل به نیایش، تضرّع و ابتهال در برابر قدرت مافوقِ همه نیروهای عالمِ مادی و کل جهان خلقت را درک می‎نماید. و بدون دعا و توجه به حقیقتی که مافوق تمام حقایق و قاهر، غالب و حاکم بر همه است، روحش آرام نمی‎شود.

او کسی را می‎خواهد که در هر حال صدای او را بشنود و دَرِ خانه‎اش همیشه به روی او باز باشد و از حاجات او آگاه باشد و در هنگام بلا و سختی به او پناه ببرد و به او امیدوار باشد و از همه حالات و از راز دلش مطلع باشد و چیزی بر او مکتوم و مخفی نباشد و از عجز وناتوانی منزّه و مبرّا باشد. چنانکه قرآن مجید می‎فرماید:

«یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الاَْرْضِ وَما یَخرُجُ مِنها وما یَنزِلُ مِنَ السَّماءِ وَما یَعرُجُ فیها وَهُوَ مَعَکُمْ اَیْنَ ماکُنتُمْ والله بما تَعْمَلونَ بصیرٌ».

«خدا می‎داند آنچه به درون زمین می‎رود و آنچه از آن خارج می‎شود و آنچه از آسمان نازل می‎گردد و آنچه در آسمان عروج می‎کند. و او با شماست هرجا که باشید و او به آنچه می‎کنید بینا و آگاه است».

دعا، وجدانهای تاریک را روشن و اشخاص خسته را از خستگی بیرون می‎آورد و نشاط آنها را تازه می‎کند و از تسلط یأس و افکار تشویش آمیز و خطرناک بر انسان جلوگیری می‎نماید. و در هنگام مصائب، تسلّی بخش او می‎شود. و در مواقف عظیم و هراس‎انگیز که شخص به ایستادگی، مقاومت، تحمل، بردباری و استواری نیاز دارد، دعا همه اینها را به او می‎دهد. هیچ ماده و سرمایه‎ای نمی‎تواند به قدر دعا به انسان کمک و یاری کند.

امام سجاد ـ‎علیه‎السلام‎ـ در یکی از حالات بسیار شورانگیز دعائی‎اش ـ که شرحش در کتابهای سیره اهل‎بیت ـ‎علیهم‎السلام‎ـ مذکور است ـ به درگاه خدا عرض می‎کند:

یا مَنْ قصده الضالون فاصابوه مرشداً وامه الخائفون فوجده معقلا متی راحه من‎نصب لغیرک بدنه ومتی فرح من قصد سواک بنیته؟

ای کسی که گمراهان او را قصد کردند و او را راهنما و مرشد خود دیدند. و ترسناکان به سوی او رفتند و او را پناهگاه خود یافتند. کجا و چه زمانی راحت است برای آنکه بدنش را برای غیر تو بپا دارد و در برابر غیر تو بایستد و خضوع و بندگی کند. و چه زمان فرح و نشاط است برای کسی که غیر تو را نیّت نماید؟

افرادی که به دعا راه نیافته‎اند از بهترین لذایذ معنوی، محروم و در زندگی، بی‎پناهگاه هستند و در برابر هر حادثه و جریانی روحشان شکست‎پذیر است و ناچار به هر دری روی می‎آورد و به هر چیزی متشبث و به هر کس چاپلوسی و تملق می‎گویند. آنها مخاطب این شعر شاعرند که می‎گوید:

حاجت زخلق می‎طلبی این چه گمرهی است *** خاکت بسر مگر به خدا آشنا نه ای

البته احساس نیاز به دعا و احتیاج به آن در هنگام شداید، بیشتر می‎شود و بسیاری حتی ناخودآگاه به خدا متوجه می‎شوند و اگر به زبان هم نگویند به دل «یا ارحم الراحمین» و «یا من یجیب دعوه المضطرین» و… می‎گویند. فطرت آنها که بر توحید است در این مواقع بیدار می‎شود. چنانکه در قرآن مجید می‎فرماید:

قُلْ اَرَأیتَکُم اِنْ اَتاکُمْ عَذابُ اللهِ اَوْ اَتَتکُمُ السّاعَهُ اَغَیْرَ اللهِ تَدْعُونَ اِنْ کُنْتُم صادِقینَ بَل اِیّاهُ تَدْعُونَ

بگو آیا می‎بینید شما اگر آمد شما را عذاب خدا، یا ساعت (که مراد از آن یا هنگام مرگ یا روز قیامت است) آیا غیر خدا را (برای رفع اهوال و سختیهای آن) می‎خوانید اگر راست می‎گویید، بلکه او را می‎خوانید.

در دعا موضوعی که مهم است توجه بنده به فقر و نیاز خود به خدای بی‎نیاز و غنی است. و به عبارت دیگر: خودشناسی و خداشناسی است؛ خودشناسی به اینکه چیزی محسوب نیست و مالک چیزی نیست:

«لا اَملِکُ لِنَفسی نفعاً وَلا ضرّاً».

و خداشناسی به این است که انسان بفهمد که: مالک همه خیرات و ولی همه نعمتها و برآورنده همه حاجتها و آفریننده و روزی دهنده همه چیز، خداوند متعال است. هرچه این احساس فقر بیشتر باشد و معرفت به غنا و بی‎نیازی خدا کاملتر گردد، درجه دعا و ربط بنده با خدا بالاتر و قویتر می‎گردد و بیشتر می‎فهمد که خودش و همه بر او محتاجند. و همه باید به او عرض حاجت کنند. او قاضی‎الحاجات و کافی‎المهمات است. همه باید دست حاجت به سوی او دراز کنند که بیشتر حاجات آنها را بدون سؤال و درخواست آنها و بی‎آنکه آنها ملتفت به آن شده باشند برآورده نموده و برآورده می‎سازد که:

«هو الذی یعطی مَنْ یَسئله ومن لایسئله وما سئل وما لم یسئل وهو المبتدیء بالنعم قبل استحقاقها».

دست حاجت چوبری پیش خداوندی بر *** که کریم است و رحیم است و غفور است و ودود

نعمش نامتناهی کرمش بی‎پایان *** هیچ خواهنده از این در نرود بی مقصود

توجه به غیر او و توسل به غیر وسایلی که او قرار داده و برگزیده است، مثل توجه و توسل فقیر به فقیر و حاجت خواستن گدا از گداست. همانگونه که در این اشعار لطیف است که می‎گوید:

گدائی را گدائی میهمان شد *** گدا بهر گدا جویای نان شد

زمسکینان کویک نان طلب کرد *** کفی نان از پی مهمان طلب کرد

نشد کارش از آن بی‎مایگان راست *** که نتوان حاجت الا ازغنی‎خواست

گدایان گر کم و گر بیش باشند *** همه بی‎مایه و درویش باشند

چه در وحدت چه اندر لاتناهی *** دهد امکان به نفی خود گواهی

زهی در وحدت وجود و غنایش *** جهان از تو غنی و بی تو درویش

قال الله تعالی: «یا اَیُّها النّاسُ اَنْتُمُ الفُقَراءُ اِلَی اللهِ وَاللهُ هُوَ الغَنِی الحَمِیدْ».

«ای مردم! شما همه فقیر و نیازمند به خدا هستید و اوست که تنها بی‎نیاز و حمید است (حمید، هم محتمل است به معنی محمود و حمد شده مراد باشد و هم به معنی حامد و سپاس گزارنده)».

در فضیلت دعا، اخبار و احادیث ـ چنانکه اشاره شد ـ بسیار است از جمله این حدیث ـ با توجه به فضیلت و ثواب بسیاری که قرائت قرآن کریم دارد ـ حائز اهمیت است:

محمدبن الحسن باسناده عن الحسین بن سعید، عن حمّادبن عیسی، عن معاویه بن عمّار قال: قلت لابی عبدالله ـ‎علیه‎السلام‎ـ : رجلین افتتحا الصّلاه فی ساعه واحده فتلا هذا القرآن فکانت تلاوته اکثر من دعائه ودعا هذا اکثر فکان دعاؤه اکثر من تلاوته ثمّ انصرفا فی ساعه واحده، ایّهما افضل؟ قال: کلّ فیه فضل کلّ حسن، فقلت: انّی قد علمت انّ کلاّ حسن و أن کلاّ فیه فضل فقال: الدعاء افضل، اما سمعت قول الله عزّوجل: «وقال رَبُّکُم اَدْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ» هی والله العباده، هی والله افضل، هی والله افضل الیست هی العباده، هی والله العباده، هی والله العباده، الیست هی اشدهنّ؟ هی والله اشدهنَّ هی والله اشدهنّ هی والله اشدهنّ

«معاویه ‎بن عمار گفت به امام جعفر صادق ـ‎علیه‎السلام‎ـ گفتم که: دو نفر با هم همزمان شروع به نماز کردند و همزمان با هم نماز را به پایان رساندند، یکی از آنها تلاوت قرآن را در نماز بیشتر از دیگری داشت و دیگری دعا بیشتر خواند کدامیک افضل است؟ در جواب فرمود: هردو دارای فضیلتند و هر دو نیک هستند. پرسش کننده گفت: می‎دانم که هر دو فضیلت دارند و هر دو خوب هستند. فرمود: دعا فاضلتر است مگر نشنیده‎ای فرموده خدا را که می‎فرماید: پروردگارتان این دعوت را کرد که مرا بخوانید تا استجابت کنم بدرستی کسانی که از عبادت من استکبار میورزند بزودی با کمال ذلت، داخل جهنم خواهند شد. آن نماز (که دعایش بیشتر است) والله عبادت است، آن نماز به خدا سوگند افضل است، آن به خدا سوگند افضل است آیا آن عبادت نیست؟ آن به خدا سوگند عبادت است، آن به خدا قسم عبادت است…».

و این حدیث را نیز از امیرالمؤمنین ـ‎علیه‎السلام‎ـ بخوانید که می‎فرماید:

مَنْ اُعطِی اَربَعاً لم یُحْرَم اَربَعاً: مَنْ اُعطِی الدُّعاء لَمْ یُحرَمِ الاِْجابَهَ، وَمَن اُعطِی التَّوبَهَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ، وَمَنْ اُعطِی الاِستِغفارَ لَمْ یُحْرَمِ المَغفِرَهَ، وَمَنْ اُعطِی الشُّکْرَ لَمْ یُحرَمِ الزِیادَه

به هرکس چهار چیز عطا شود، از چهار چیز محروم نمی‎شود: کسی که دعا به او عطا شود (موفق به دعا گردد) از اجابت محروم نمی‎شود. و کسی که توبه به او عطا شود (موفق به توبه شود) از قبول توبه محروم نمی‎شود. و کسی که استغفار به او عطا شود (موفق به طلب مغفرت و آمرزش گناه از خدا شود) از مغفرت و آمرزش محروم نمی‎شود. و کسی که شکر به او عطا شود، (وموفق به شکر نعمتهای خدا شود) از زیاد شدن نعمت محروم نمی‎شود.

سپس امام ـ‎علیه‎السلام‎ـ می‎فرماید: و تصدیق این (گفتار،) کتاب خداست که:

در مورد اجابت دعا می‎فرماید:

اُدْعُونِی، اَسْتَجِبْ لَکُمْ

و در مورد استغفار می‎فرماید:

وَمَنْ یَعْمَلْ سوءً اَو یَظلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغفِرِالله یَجِدِالله غَفُوراً رَحیماً

و در مورد سپاسگزاری می‎فرماید:

لَئِن شَکَرْتُم لَأزیدَنَّکُم

و در مورد قبول شدن توبه می‎فرماید:

اِنَّمَا التَّوبَهُ عَلَی الله لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجِهالَه ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریب فَاُولئکَ یَتُوبُ الله عَلَیْهِم وَکانَ الله عَلیماً حَکیماً