معراج جسمانی یا روحانی_آیت الله العظمی صافی گلپایگانی

 یکی از پرسش‌هایی که در دعای ندبه پیش می‌آید این است که:

جمله “وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ اِلى سَمائِکَ” با إجماع، و اتفاق آیات و اخبار، که دلالت دارند بر جسمانى بودن معراج رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله مخالفت دارد و به این جهت متن دعا ضعیف، و موجب عدم اطمینان به صدور آن از امام علیه السّلام مى‌شود؟

پاسخ این است که: این جمله نزد اهل فن على‌التحقیق تحریف شده، که صحیح آن “وَ عَرَجْتَ بِهِ اِلى سَمائِکَ” مى‌باشد.

۱ـ محدث نورى رحمه‌الله علیه در تحیّه الزائر (۱) فرموده است:

در کتاب مزار محمدبن‌المشهدى و کتاب مزار قدیم ـ که تألیف هر دو مدت‌ها قبل از تألیف “مصباح الزّائر” بوده ـ عبارت دعا چنین است که نقل کردیم: “وَ عَرَجْتَ بِهِ اِلى سَمائِکَ”، و در بعضى از نُسخ مصباح الزّائر که حقیر دیدم نیز چنین بود، و لیکن در جمله‌اى از نسخ مصباح، این فقره چنین است “وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ اِلى سَمائِکَ” و نسخه مصباح مجلسى نیز از این نسخ بوده. پس معلوم مى‌شود در نسخ مصباح به وسیله بعضى از ناسخین که مبتلا به امراض قلبى و عقائد فاسد بوده‌اند تحریفى شده است.

۲ـ مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمى نیز در هدیه‌الزائر (۲) همین سخن استاد خود محدث نورى را شرح داده و تأیید کرده است.

۳ـ در نسخه خطى قدیمى نفیسى از مزار کبیر محمدبن‌المشهدى که قبلا به آن اشاره کردیم، این جمله “وَ عَرَجْتَ بِهِ اِلى سَمائِکَ” ضبط شده است.

۴ـ جمله “وَ أَوْطَأْتَهُ مَشارِقَکَ وَ مَغارِبَکَ” نیز، شاهد و مؤید این است که نسخه “وَ عَرَجْتَ بِهِ” صحیح است، زیرا “أَوْطَأتَ” ظاهر در جسمانى بودن است چنانکه، “وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ” نیز همین معنى را تأیید مى‌کند، چون عروج روحى احتیاج به مرکب ندارد.

۵ـ همین دو جمله دلالت دارند بر این‌که: فرضاً نسخه “وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ” صحیح باشد مراد عروج روحى تنها نیست.

۶ـ علاوه بر وجه پنجم، بر فرض صحت نسخه “وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ” مى‌گوئیم، این فقره صراحت ندارد که معراج فقط با روح بوده است، زیرا در زبان عرب و عجم، استعمال لفظ موضوع براى جزء، در کل، بسیار متداول است، مانند استعمال لفظ رقبه در انسان. و شاید به همین معنى باشد “رُوحی لَکَ الْفِداءُ” و “جِئْتُکَ بِرُوحی”. در فارسى نیز استعمال در جان مى‌شود، و از آن اعم از جان و بدن، بلکه گاهى خصوص بدن، اراده مى‌شود؛ مثل این شعر:

جانا هزاران آفرین بر جانت از سر تا قدم *** صانع خدایى کاین وجود آورد بیرون از عدم

براى این‌که این موضوع کاملاً روشن شود، کلام علامه شهیر حاج میرزا ابوالفضل تهرانى “متولد۱۳۱۶هـ” را که در علوم عقلى و نقلى استاد و از مفاخر فن ادب و شعر و لغت و بلاغت، و ممدوح شاعر بزرگ سید حیدر حلّى، و سید محمد سعید حبوبى قدّس‌سرُّهم بوده است نقل مى‌کنیم.

این مرد ادیب دانشمند مى‌فرماید:

گاه روح را به علاقه حالّ و محلّ یا ملابست به معنى جسم با روح استعمال مى‌کنند، چنانچه عرب فعلا مى‌گویند: “شالَ رُوحُهُ” یا مى‌گویند: “جَرَحَ رُوحُهُ” و در عراق و حجاز این استعمالات متعارف است که مى‌گویند: جانش را پوشید یا جانش زخم شده، و این علاقه‌اى صحیح و استعمالى است فصیح، و عبارت دعاى ندبه “وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ اِلى سَمائِکَ” منزّل بر این است چون ضرورت قائم است بر معراج جسمانى و برهان نیز مساعد او است، چنانچه در جاى خود مقرر شده است (۳).

ایشان پس از تحقیقاتى در شرح این جمله از زیارت عاشورا

“اَلَّسلامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى الأَرْواحِ الَّتی حَلَّتْ بِفِنائِکَ”

در بیان این‌که مراد از ارواح همان اصحاب باوفاى حضرت مولینا أبى‌عبدالله علیه السّلام مى‌باشد مى‌فرماید:

نسبت حلول و اناخه به آنها به چند اعتبار جایز، و در نظر صحیح مى‌آید:

یکى این‌که مراد از ارواح، همان اجسام مقدس و طاهر باشد. چنانچه اشاره شد که روح به این معنى استعمال مى‌شود، و چون اصحاب آن جناب، البته حیات جاودانى دارند که قدر متیقن و مصداق حقیقى از مقتول فى‌سبیل‌الله‌اند، و خداى تعالى مى‌فرماید:

“وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیل اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ”

لهذا اطلاق روح، و اراده این اجسام مکرّمه، مانعى ندارد، و مؤید این وجه است فقره زیارت جابر که “اَلْمُنیخَهُ بِقَبْرِ أَبی عَبْدِاللهِ” گفته است، و بنابراین مراد از رحل و فِنا همان قبر و حائر است که شیخ مفید رضی‌الله عنه در کتاب ارشاد مى‌فرماید: ما شک نداریم که اصحاب آن جناب از حائر بیرون نیستند، اگر چه خصوصیات قبور آنها را ندانیم، و قبر حضرت عباس علیه السّلام اگر چه دور است، ولى داخل در فِنا و رحل سیدالشهداء است، و شاید مراد همان حلول جسمانى در ایام حیات باشد که در رحل آن حضرت نازل شدند و به ساحت او بار انداختند، و این معنى با ظاهر رحل و فنا أنسب و أقربست، و عبارت زیارت اقبال، شاهد این احتمال مى‌شود (۴).

و حاصل و خلاصه جواب این است که این جمله طبق نسخه‌هاى صحیح خطى “وَ عَرَجْتَ بِهِ” است، و اما نسخه “بروحه” هم غیرثابت، و بلکه به فرمایش محدث نورى تحریف شده است، و هم با این بیانات دقیق ادبى صاحب شِفاءالصدور، هیچ شبهه‌اى باقى نمى‌ماند که مراد از روح در این جمله، جسم با روح است، و با ادّله معراج جسمانى کاملاً قابل جمع و سازگار است، و به هر حال از این راه خللى به صحت دعا وارد نمى‌شود.

و مخفى نماند که در بیان مراد از این جمله، وجه دقیق دیگرى را علامه متبحر سید صدر الدین محمد حسنى طباطبائى، در شرح دعاى ندبه فرموده است، که چون بیش از این اطاله کلام را در اینجا مناسب ندیدیم، از نقل آن صرف‌نظر شد. کسانى که بخواهند به شرح دعاى ندبه ایشان (۵) مراجعه نمایند.

۱٫ ص۲۶۰٫

۲٫ ص۵۰۶ ـ ۵۰۷٫

۳٫ شفاء الصدور فی شرح زیاره العاشور، ص۱۰۸٫

۴ . شفاء الصدور، ص۱۰۹٫

۵ . شرح دعاى ندبه، سید صدرالدین، ص۱۱۶٫