علامه جعفری:ریشه های تاریخی مکتب وحدت وجود وموجود

اختصاراً باید دانست که در موقع تحلیل تاریخی این مکتب اوّلین مملکتی که اوّلین ریشه­های مکتب وحدت موجودی در آن تشخیص داده می­شود محیط هندوستان است، در کتاب «ودا» که آن را Sruit (شنیده شده از مبدأ) می­دانند انسان را جزئی از کل دانسته است (کل عبارت از خدا) سپس در قوس نزولی این کل در صورت آگنی Agni (آتش) پرتیوی Pertivi (زمین) نارونا Narona (احاطه کننده) اندرا Andra (آسمان) سوریا Soria (آفتاب) سوّما Soma (ماه) جلوه گر شده است.
البته از جنبه تاریخی شاید قدیمی­ترین کتاب فلسفی و عرفانی است که در شرق و غرب دیده می­شود، سپس مکاتب متعددی در هند یا از همین هسته اوّلی و یا از ریشه­هایی معروف شده است که با اختلاف در اسالیب فلسفی جملگی در ضرورت گوشه گیری و بر انداختن ریشه اجتماع و یکی دانستن مبدأ و موجودات شرکت داشته­اند و از آنجا که هسته مـرکزی معرفـت در اغلب یا تـمامی آن مکاتب درون بـینی بوده است از برون ذات (جهان) و اسرار آن به کلی چشم می­پوشیدند. بلکه نظر به جهان و شئون جهان را یک نوع حماقت و بازیگری می­پنداشتند.
این مکاتب وحدت چنانچه از هند بسائر بلاد آسیایی آفریقایی منتشر شده بود به ممالک اروپا هم سرایت نموده و مدت­های متمادّی افکار نوابغ را در زیر شکنجه­های خودبینی و تجسمات وهمی و اشراقی خنثی کرده بود. ولی
***
بعد از قرونی گشت آگه غرب زین خواب گران بیدار گشت و جست از کابوس آن جادو گران
شستند چشم انداختندش بر چمن زار جهان کشتند گل تا سر بر آورد از زمین تا کهکشان
گر چه خودش مهجور از شم گل بویاستی
این خواب جادویی تصوف در غرب دیر زمانی نپایید، و از اوائل قرن هفده جنب و جوشی علیه این قبیل مکاتب فلسفی و عملی به راه انداخته به یکباره راه علم و فلسفه را از روش تصوف و عرفان منفک ساخته و افکار را متوجه خارج واقع ساختند؛ البته چنانکه می­دانیم فشار فکر تصوف توأم با فکر ارسطوئی در جهان شناسائی­ها (که حتی طرز تفکر ارسطویی که عقلانی و استدلالی است در جنبه مشرب تصوف و ذوق بازی­های درونی بی­اندازه ناچیز بوده) ضد فعلی (عکس العملی) در نهایت مرتبه ایجاد کرد که حتی قوانین بدیهیه خدا پرستی در ادیان حقه نیز مورد تشکیک و بالاخره به سر حدّ انکار جزمی می­رسد.
لفظ وجود معشوق شرق لفظ مادّه معشوق غرب
در عالم اوهام شرقیون سرگردان شود غربی به محسوسات عاشق گشته و حیران شود
مشاطگی از شرق بر لفظ وجود آن سان شود کز غرب صد چندان بر روی مادّه بیجان شود
این یک چکش بر میخ و آن یک نعل را کوباستی
توقعات بیجا از خیالات و پندارهای مکاشفات درونی به آرزوی وصول به حق و حقیقت مطلق، باعث سرگردانی افکار شرق در جنگل سحر آمیز شئون انسانی گشته با یک اجتماع و دین و شئون بشری غیر معتدلی به سر می برد.
و همچنین غربی به جهت عشق به فنومن­های مقادیری که به توسط چشم و گوش و دماغ بر جنگل سحر آمیز وارد می­شود تاریکی­ها را هزارا چندان نموده حیران و سر در گم می­ماند.
یک لفظ هستی (وجود) تمامی آرمان افکار شرقی را بر می­آورد. کدامین وجود؟ وجودی که مفهومش بدیهی ترین اشیاء و در عین حال هزاران کتاب ها و مقالات و مباحث در همین مفهوم بدیهی افکارشان را اشغال نموده و از خوشبختی یا از بدبختی هنوز معلوم نشده است که این کلمه وجود (که ای کاش در لغت وضع نمی­شد) چه مفهومی را به عهده دارد. وجودی که حقیقت آن در غایت خفا و شناسایی آن محال است.
عین همان سر و صورت سازی را افکار غرب درباره مادّه بیجان (که اگر زنده شود و بگوید: من متحمل این توصیفات مشاطگی نیستم، خواهند گفت: متحمل است شکسته نفسی می­کند) عمل می­کند. و در همین حال از آقای غربی می­پرسیم مادّه چیست؟ جوابهای مختلفی می­شنویم:
امتداد خالص (موضوع علم هندسه نظری) عدد، کلی، محسوسات، عناصر ۹۴ گانه، انرژی، امتداد با حرکت، نیرو، هیدروژن، مجهول لایتناهی، اجزاء لاتتجزی (آتومها) جرمی، یا موجی، الکتریسیته، اراده، عشق، الکترون و پروتون، دیوترون هم هست، نیوترون هم ممکن است در ساختمان اساسی مادّه دخالت داشته باشد. و بالاخره همان واقعیت خارجی.
(مبداءاعلی/علامه محمد تقی جعفری/ص۷۶_۸۲)