اشاره‌ای به برخی از آداب دوستی و مودت

 

تأثیر محیط و دوست بر اخلاق و رفتار ما
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: شما را از مجالست ملوک و دنیاطلبان بر حذر می‌دارم که این کار از دست رفتن دینتان و گرفتار شدن به نفاق را در پی دارد و این بیماری علاج‌ناپذیر است و قساوت قلب به ارث می‌گذارد و خشوع (ترس از خدا) را از شما سلب می‌کند. بر شماست که به میان اقشار مختلف درآیید که کانهای گوهر را نزد آنان خواهید یافت.
لقمان خطاب به فرزندش چنین می‌گوید: فرزندم، با علما مصاحبت کن و به آنها نزدیک شو و به زیارت آنها در خانه‌هایشان برو، شاید به آنها شباهت یابی و با آنها محشور گردی و با صلحای آنان بنشین، شاید مشمول رحمت خدا شوند و تو نیز از آنها بهره یابی. اگر درستکاری، از اشرار و نادانان دوری کن که ممکن است به عذاب الهی گرفتار شوند و تو نیز گرفتار آن شوی.
از این‌رو می‌توان گفت کسانی که از راه دوستی‌ها‌ منحرف می‌شوند، از انحراف خود آگاه نمی‌گردند، مگر زمانی‌که فرصت از دست رفته باشد و یا اینکه ممکن است هرگز متوجّه آن نشوند و خطر در همین جاست. زیرا انحرافی که صاحبش متوجّه آن نباشد، از هر انحراف دیگری خطرناکتر است. ممکن است انسان در نقطه‌ای از بدن احساس درد کند و به معالجه‌ی آن همّت گمارد. ولی هنگامی که بیماری دردی به همراه ندارد، خطرناکتر خواهد بود؛ زیرا آرام آرام در بدن رسوخ می‌کند تا برسد به مرحله‌ای که کاملاً نابودش سازد.
در اینجا ما باید بر دو خصوصیّت واقف شویم: خصوصیّت اوّل اینکه انسان تحت تأثیر محیطی که در آن زندگی می‌کند قرار می‌گیرد و خصوصیّت دوّم آن است که انسان تحت تأثیر دوستان نیز قرار می‌گیرد. اثرگذاری دوستان را نه می‌توان دید و نه به فوریت احساس کرد. اگر این مطلب را بدانیم به اهمّیّت دوستی در زندگی انسان و جامعه و ضرورت توجّه به آن از طرف فرد و جامعه آگاه می‌شویم.
انتخاب سنجیده‌ی دوست
لازم است انسان پیش از آنکه دست تقدیر بر اساس معیارهای نادرست دوستانی را برای او انتخاب کند، خود دوستانش را بر اساس معیارهای صحیح برگزیند. رسول اکرم(ص) می‌فرماید:«مردم بر دین دوستانشان هستند، پس بنگرید با چه کسی دوست می‌شوید»و امام حسن مجتبی(ع) می‌فرماید: «با کسی برادری(دوستی) مکن تا اینکه آگاه شوی با چه کسانی نشست و برخاست دارد. اگر در این مورد اخبار خوشایندی به دست آوردی و به معاشرت با وی راغب گشتی، پس پیوند برادری(دوستی) را در غم و شادی با وی ببند».
انتخاب دوست حتّی برای سفر
حضرت علی(ع)خطاب به فرزندش امام حسن(ع)می‌فرماید:«فرزندم….اوّل همسفر را بیاب و بعد عزم سفر کن»و با این سخن آن حضرت بر لزوم داشتن دوست در هر کاری، هر چند مسافرت باشد تأکید می‌ورزد. پس در هر کاری از خود این سؤال را داشته باش که در این سفر چه کسی دوست من خواهد بود؟ و این امر مهم را به تقدیر واگذار مکن که ضربه خواهی دید. ممکن است تا کار از کار نگذرد، پی نبری دوستی که دست تقدیر برایت در نظر گرفته، همنشین ناشایستی بوده است و از همین جاست که قرآن کریم ما را از افتادن در دام همنشینان بد برحذر داشته و می‌فرماید:«هر که از یاد خدا رخ بتابد، شیطانی را بر او برانگیزیم تا یار و همنشین وی باشد».(زخرف/۳۶) و از زبان کسی که از همنشین بد نجات یافته و به بهشت وارد شده می‌فرماید:
(قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إنِّی کانَ لِی قَرِینٌ** یَقُولُ أ إنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ** أ إذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أ إنَّا لَمَدِینُونَ** قالَ هَلْ أنْتُمْ مُطَّلِعُونَ** فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ** قالَ تَاللهِ إنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ** وَ لَوْ لا نِعْمَهُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ)؛ (صافّات/۵۱تا۵۷)
یکی از آنها[رفقای بهشتی] گفت: مرا[در دنیا] همنشینی[کافر]بود که با من می‌گفت آیا تو[وعده‌های بهشت و قیامت را]باور می‌کنی؟ آیا چون مُردیم و استخوان ما خاک شد[باز از نو زنده می‌شویم] و پاداش و کیفر می‌یابیم؟ باز آن گوینده‌ی بهشتی گوید آیا آن رفیق کافر را که اینک در دوزخ است می‌نگرید. آنگاه بنگرند او را در میان دوزخ معذّب ببینند و به او گوید، قسم به خدا نزدیک بود مرا همچون خود هلاک گردانی و اگر نعمت و لطف خدای من نگهدار من نبود من هم به دوزخ نزد تو حاضر بودم.
و باز می‌فرماید:
(وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ ما بَیْنَ أیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإنْسِ إنَّهُمْ کانُوا خاسِرِینَ)؛ (فصّلت/۲۵)
و ما رفیقان و یارانی[از شیاطین] بر آنها گماشتیم تا آنچه پیش‌روی آنهاست[از نعمت و لذائذ فانی دنیا] در نظرشان جلوه دهند و آنچه از عقب دارند[از نعمت و لذّت ابدی آخرت]فراموش و غافلشان کنند و وعده‌ی عذاب الهی بر آنها حتم و لازم گردید و چون امّت‌هایی از جنّ و انس که درگذشتند، سخت زبون و زیانکار شدند.

اهم عناوین این مقاله به شرح ذیل است:

انتخاب دوست و لزوم دوستی با مردم

فواید دوستان

دوستی و گذشت متقابل

ویژگی‌های دوستان خوب و خصوصیّات دوستان بد

چگونه دوستان را بیازماییم؟

صفات دوستان خوب

با چه کسانی دوست نباشیم

مقام دوست

حدّ و حدود دوستی

حقوق سی گانه‌ی دوستان

محترم شمردن دوستان

داستانی از مرحوم فلسفی، خطیب مشهور

ترک ملامت و سرزنش در عالم دوستی

راه و روش جلب دوستان

در عالم دوستی، نه سوءظن، نه اعتماد کامل

چگونگی رفتار با مردم

حدود دوستی

آداب دوستی

چهار توصیه‌ی مهم برای استمرار دوستی

روابط دوستانه با همسر خود