پایگاه اطلاع رسانی وحید باقر پور کاشانی وحید باقر پور کاشانی
فتاوای فقهای شیعه
در بخش قبلى علل سیاه پوشى شیعیان در ایام عزادارى بررسى شد به نظر مى‌رسد این مسأله را از دیدگاه فقهى نیز باید مورد دقت قرار داد و نظر بزرگان را در این باره جستجو کرد. براى این منظور دیدگاه فقهاء را در دو مورد و در ضمن دو فصل بررسى مى‌کنیم:
فصل اول: فتاوای فقهاء شیعه بر استحباب سیاه پوشی در عزاداری
فقهاء شیعه (اعلى الله مقامهم) با استناد به روایات، پوشیدن لباس سیاه را در ایام عزادارى سیدالشهداء علیه السلام جایز و مستحب مىدانند. این مطلب را گاه در فتوا و گاهى در وصیت نامه هایشان بیان کرده و اغلب در عمل نیز از خود نشان داده‌اند.
قبل از ارائه دیدگاه فقهاء باید یاد آور شد که نظر آنان براستحباب، پس از بررسى و دقت روایات ناهى از پوشش سیاه و حمل آنها برکراهت است به همین جهت در نقل اقوال فقهاء، تعبیراتى همانند (من هذه الاخبار) آمده است که اشاره به روایات بخش سوم دارد.
با حفظ این نکته اکنون به کلام و تصریحات این برزگان اشاره مى‌کنیم:
۱٫ مرحوم صاحب حدائق(ه)
این فقیه نام آور، پس از آن که نظر خود را در مورد کراهت این رنگ در نماز ابراز مىکند مى‌گوید:
ثم أقول: لایبعد استثناء لبس السواد فی مأتم الحسین (علیه السلام) من هذه الأخبار لما استفاضت به الأخبار من الأمر باظهار شعائر الأحزان.
بعید نیست پوشیدن لباس سیاه در عزادارى امام حسین علیه السلام را به خاطر روایات مستفیضه در مورد امر به اظهار شعایر حزن، از این اخبار استثناء کنیم و قائل به عدم کراهت شویم.
البحرانی، الشیخ یوسف بن أحمد ابن إبراهیم، متوفاى( ۱۱۸ هـ)، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،ج۷ ص۱۱۶، تحقیق: محمد تقی الإیروانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلا مى‌لجماعه المدرسین ، قم.
در پایان، کلامش را به روایات مستند مى‌سازد.
در کتب فقهی، هر یک از فقهاء به کلام مرحوم بحرانى اشاره دارند.
از محضر مرحوم آیت الله العظمى میرزا جواد تبریزى در مورد نظر مرحوم بحرانى بر رحجان لباس سیاه در عزادارى امام حسین علیه السلام پرسیده شده است و ایشان هم با تأیید نظر مرحوم بحرانی، پوشیدن لباس سیاه را از مظاهر حزن در مصیبت سید الشهداء و اهل بیت و اصحاب و ائمه هدى علیهم السلام، دانسته و اظهار اندوه را در مصائب آنان با توجه به روایات از نظر شرعى مستحب مى‌داند:
سؤال:
هل ترون ما ذهب إلیه صاحب الحدائق من أن لبس السواد فی عزاء سید الشهداء وبقیه الأئمه علیهم السلام، راجح شرعا؟
جواب: ما ذهب إلیه صاحب الحدائق قدس سره صحیح، فإن لبس السواد من مظاهر الحزن على ما أصاب سید الشهداء وأهل بیته وأصحابه، وکذا سائر الأئمه علیهم السلام، وإظهار الحزن فی مصائبهم مندوب شرعا، للنصوص الکثیره وفیها الصحیح، والله العالم .
سؤال: به عقیده شما پوشش سیاه در عزادارى امام حسین و سائر ائمه علیهم السلام رجحان شرعى دارد؟ چنانچه صاحب حدایق نظرش همین است.
جواب: نظر صاحب حدائق صحیح است ؛ زیرا پوشش سیاه از مظاهر حزن در مصیبت سیدالشهداء و اهل بیت و یاران او و سائر ائمه هدى است و اظهار حزن در مصیبت آنان به خاطر روایات فراوان که در میان آنها روایت صحیح وجود دارد ؛ مستحب شرعى است.
العاملی، (معاصر) الانتصار ج ۹، ص۲۴۷ ناشر: دار السیره، بیروت، لبنان الطبعه الأولى ۱۴۲۲
۲٫ علامه سید محمد جعفر طباطبائى حائرى (ره)
ایشان بعد از این که نظرش را بر استحباب سیاه پوشى در مراسم عزادارى سالار شیهدان ابراز مىکند؛ در چگونگى دلالت روایات بر استحباب دو دلیل مى‌آورد:
ا. سکوت و تأیید امام على بن الحسین علیهما السلام
به این بیان که زنان هاشمى در محضر امام سجاد در سوگ سیدالشهدا به ماتم و عزادارى پرداختند و لباس سیاه در بر کردند و امام هم با سکوتش کار آنان را تأیید کردند و اگر این کار مرجوح بود و یا جایز نمى‌بود حتماً آن حضرت مانع مىشد و در صورت منع، بر آنان نیز اطاعت امام زمانش واجب بود؛ پس سکوت و تأیید امام دلیل بر جواز و استحباب این کار است؛ به ویژه این که در میان زنان بنى هاشم، حضرت زینب سلام الله علیها که بالاترین مقام را بعد از معصوم دارد؛ نیز لباس سیاه پوشیده است.
ب. استحباب عزاداری
از آنجائى که اقامه عزادارى امام حسین از شعائر دینى و از باب استحباب پاداش‌هایى بر آن مترتب است؛ پوشیدن لباس سیاه که نشانه حزن و شعار عزادارى است جنبه استحبابى به خود مى‌گیرد؛ چنانچه پوشیدن لباس سیاه، از گذشته دور تا به امروز در همه نقاط عالم شعار حزن بر فقدان عزیزى است:
وجه الدلاله على الاستحباب هو لبسهن ذلک بمحضره علیه السلام وعدم منعهن عن لبسه وأمرهن بغیره من مراسم العزاء وخصوصاً بعد وجود مثل الصدیقه الصغرى زینب الکبرى علیها السلام الذى لا یقصر فعلها عن فعل المعصوم لکونها تالیه له فی المقامات العالیه والدرجات السامیه.
کما یدل له انه شعار الحزن والعزاء على المفقود العزیز الجلیل من قدیم الزمان وسالف العصر والاوان: وکما هو المرسوم الیوم فی جمیع نقاط العالم.
الطباطبائی الحائری، السید میرزا جعفر حفید صاحب الریاض قدهما (المتوفى سنه ۱۳۲۱هـ) ارشاد العباد إلى استحباب لبس السواد على سید الشهداء والأئمه الأمجاد علیهم السلام، ص۲۸، ص، مصحح: السید محمد رضا الحسینی الأعرجی الفحام.
او در جاى دیگر عقیده و رفتار پدرش (حاج میرزا علامه سید على نقى طباطبائى که از اعاظم مجتهدى کربلا بوده) را این گونه بیان مىکند:
در اواخر عمر پدرم علامه، پوشیدن لباس سیاه و ندبه‌اى او در ایام عزادارى مولاى ما امام حسین علیه السلام در فتوا و عمل تا هنگامى که به رحمت حق پیوست دیده مىشد:
وکان والدی العلامه أعلى الله مقامه فی أواخر أمره وعمره یرى حسن التلبس بهذا اللباس فی أیام مأتم مولانا الحسین (ع) المعوده وندبیته فتوى وعملا إلى أن انتقل إلى رحمه الله.
الطباطبائی الحائری ، السید میرزا جعفر حفید صاحب الریاض قدهما ، (المتوفى سنه ۱۳۲۱ه) ارشاد العباد إلى استحباب لبس السواد على سید الشهداء والأئمه الأمجاد علیهم السلام، ص۵۴، مصحح: السید محمد رضا الحسینی الأعرجی الفحام.
۳٫ علامه شیخ محمد حسین کاظمینى (ره) معروف به محقق کاظمى
ایشان مى‌نویسد:
وفى استثناء لبسه فى مأتم الحسین (علیه السلام) ونحوه وجهٌ غیر بعید کما فى حدائق لما دلّ على اظهار شعائر الحزن علیه (علیه السلام) ولما روى من لبس نساء بنى هاشم السواد ولم یغیّرنها فى حرّ او برد وکان زین العابدین (علیه السلام) یصنع لهن الطعام فى المأتم ولم ینکره (علیه السلام) علیهن.
و در استثناء پوشش سیاه در عزادارى امام حسین علیه السلام و مانند آن (از کراهت) بعید نیست. چنان که در کتاب حدائق نیز استثناء شده است. دلیل استثناء آن [روایاتی] است که بر اظهار شعائر حزن بر امام حسین دلالت مىکند و دلیل دیگر، روایتى است که زنان بنى هاشم در ماتم آن حضرت سیاه پوشیدند که حتى در گرما و سرما هم از تن شان بیرون نکردند و امام زین العابدین علیه السلام در مدتى که زنان مشغول عزادارى بودند؛ غذا آماده مى‌کردند و ایشان زنان را از این کار باز نداشتند.
کاظمینى، محمد حسین، متوفى ۱۳۰۸هـ ، هدایه الأنام فى شرح شرایع الأسلام،، ص۴۵۴، طبع نجف ۱۳۳۰هـ
۴٫ میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائل (ره)
محدث فقیه مرحوم میرزاى نورى در مستدرک الوسائل بعد از نقل اخبار دال بر کراهت جامه سیاه و روایت محاسن برقى نظر خود را بر استحباب این گونه بیان مىکند:
قلت: وفی هذه الأخبار، والقصص، إشاره أو دلاله على عدم کراهه لبس السواد، أو رجحانه حزنا على أبی عبد الله (علیه السلام)، کما علیه سیره کثیر فی أیام حزنه ومأتمه.
در این اخبار و قصه ها، اشاره یا دلالت بر عدم کراهت پوشش سیاه یا رجحان آن در حزن حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام است هم چنان که سیره بسیارى در ایام حزن و ماتم آن حضرت بر این است .
النوری، المیرزا حسین (متوفای۱۳۲۰)، مستدرک الوسائل ج۳ص ۳۲۸ تحقیق و الناشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بیروت، لبنان ،الطبعه الثانیه: ۱۴۰۸ – ۱۹۸۸ م
۵٫ آیت الله العظمی سیستانی(مد ظله)
در کتاب استفتائات آیت الله العظمى سیستانى این چنین آمده است:
السؤال:
ما هو رأیکم فی لبس السواد فی عزاء خامس أصحاب الکساء؟ الجواب: لبس السواد فی عزاء سید الشهداء [روحی فداه] أمر مطلوب.
نظر شما در مورد پوشیدن لباس مشکى در عزادارى امام حسین (خامس اصحاب کساء) چیست؟
جواب: پوشیدن لباس سیاه در عزادارى سیدالشهداء امر پسندیده است.
استفتاءات (فتاواى مراجع) السید السیستانی، ص۱۹۲
۶٫ آیت الله العظمى‌میرزا جواد تبریزی (ره)
سؤال:
یرجى من سماحتکم بیان رأیکم فی هذه المسأله التی أخذت منحى خطیرا فی الکویت بعد مسأله مظلومیه الزهراء علیه السلام والتی لا تخفى علیکم، والمسأله هی: ما هو رأیکم المبارک فی لبس السواد، واللطم على الصدور أثناء إحیاء مراسیم العزاء لسید الشهداء علیه السلام فی شهر محرم الحرام، ولباقی الأئمه الأطهار علیهم السلام؟
سؤال: از محضر شما استدعامندم نظر تان را در باره مسأله‌اى که بعد از مسأله مظلومیت حضرت زهرا سلام الله علیها جایگاه مهمى‌را در کویت گرفته است؛ بیان فرمائید.
و آن مسأله، پوشیدن لباس سیاه و سینه زدن در اثناء مراسم عزادارى سیدالشهداء علیه السلام در ماه محرم و بقیه ایام عزادارى امامان علیهم السلام است.
جواب:
لا إشکال ولا ریب ولا خلاف بین الشیعه الإمامیه فی أن اللطم ولبس السواد من شعائر أهل البیت علیهم السلام، ومن المصادیق الجلیه للآیه: ذلک ومن یعظم شعائر الله فإنها من تقوى القلوب.
کما أنها من مظاهر الجزع الذی دلت النصوص الکثیره على رجحانه فی مصائب اهل البیت ومآتمهم. ومن یحاول تضعیف هذه الشعائر أو التقلیل من أهمیتها بین شباب الشیعه، فهو من الآثمین فی حق أهل البیت علیهم السلام، ومن المسؤولین یوم القیامه عما اقترفه فی تضلیل الناس عن مظالم الأئمه علیهم السلام. ثبت الله المؤمنین على الإیمان والولایه. والله الهادی إلى سواء السبیل.
جواب:
بدون شک در میان شیعه هیچ گونه اختلافى نیست در این که سینه زنى و پوشیدن لباس سیاه از شعائر اهل بیت علیهم السلام و از مصادیق بارز این آیه کریمه است که مى‌فرماید: و هر کس شعائر الهى را بزرگ دارد این کار نشانه تقواى دلهاست.
چنانچه این کارها از مظاهر جزع در مصائب و سوگوارى اهل بیت علیهم السلام است که روایات فراوان بر رجحان آن دلالت مىکند. هرکس در تضعیف یا کم رنگ نمودن اهمیت آن در میان جوانان شیعه تلاش نماید از جفا کاران در حق اهل بیت است و از جمله کسانى است که در قیامت مورد سؤال قرار مى‌گیرد از آنچه که مردم را در باره ظلم کنندگان به اهل بیت به اشتباه انداخته است. خداوند مؤمنان را بر ایمان و ولایت اهل بیت ثابت قدم نگهدارد. و خداوند هدایت کنند به راه راست است.
الشیخ الکورانی العاملی، (معاصر) الانتصار ، ج ۹، ص۲۴۷ ناشر: دار السیره، بیروت، لبنان الطبعه الأولى ۱۴۲۲
۷٫ وصیت نامه آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)
ایشان در وصیت نامه خود این چنین مى‌نویسد:
سفارش مى کنم او [پسرم] را به اینکه لباس سیاهى که در ماه محرّم و صفر مى پوشیدم جهت حزن واندوه در مصیبتهاى آل رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) با من دفن شود.
رفیعى، على، «علاء مرودشتى» شهاب شریعت; درنگى در زندگى حضرت آیه الله العظمى مرعشى نجفى(ره)،، ص۳۶۶ ، (طبع کتابخانه عمومى حضرت آیه الله العظمى مرعشى، قم۱۳۷۳ش)
علاوه بر آقایان اعلام، فقهاى دیگر همانند: مرحوم فاضل دربندى در کتاب اسرار الشهاده، ص۶۰ چاپ تهران، سال ۱۲۶، سید اسماعیل عقیلى نورى در وسیله المعاد فى شرح نجاه العباد ج ۲، ص۱۷۰، شیخ زین العابدین مازندرانى (متوفاى ۱۳۰۹) در ذخیره المعاد، ص۶۲۰ چاپ بمبئى سال ۱۲۹۸، علامه سید حسن صدر در کتاب تبیین الرشاد فى لبس السواد على الأئمه الأمجاد و شیخ أبو الفضل تهرانى در شفاء الصدر، ص۳۲۴ من سبع بمبئى سنه ۱۳۰۹ همگى بر استحباب فتوا داده اند.
و از نگاه عمل نیز علماى بزرگ معاصر در ایام شهادت سالار شهیدان و ایام شهادت ائمه اطهار علیهم السلام لباس سیاه مى‌پوشند.
نتیجه:
با در نظر داشت سخنان بزرگان فقهاء، مشروعیت و استحباب امور ذیل در ایام محرم و عاشوراى حسینى اثبات مى شود:
۱٫ استحباب سیاه‌پوشی
۲٫ استحباب اقامه مجالس عزادارى
۳٫ استحباب اطعام عزاداران
۴٫ استحباب خدمت گذارى در مجالس عزاداری
فصل دوم: فتاوای فقهاء در کراهت سیاه پوشی در نماز
یکى از شبهات وهابیت در بحث سیاهپوشى این است که بعضى روایات در منابع شیعه آمده که از پوشش رنگ سیاه منع کرده است. مرحوم شیخ صدوق (ره) در باب ۵۶ علل الشرائع این روایات را ذکر کرده است. آنها مدعى اند که با توجه به این روایات استفاده از این رنگ از دیدگاه شیعه حرام است.
در پاسخ به این ادعا لازم است فتاواى فقهاء را مورد بررسى قرار دهیم.
در مکتب شیعه، حکم به حرمت، وجوب، کراهت و استحباب وابسته به دیدگاه و استنباط فقیهان و مجتهدانى است که متخصص در استنباط احکام فقهى‌اند؛ لذا اگر فقیهى با توجه به ادله، در مسأله‌ى حکم وجوب و… را استنباط نماید براى مقلدان او حجت خواهد بود.
با در نظر داشت این مطلب، در مورد روایات مورد بحث، فقهاء از گذشته تا کنون حکم کراهت را استفاده کرده (نه حرمت) و آنهم فقط در مورد نماز پوشیدن لباس سیاه (غیر از عمامه، کفش و عباء) را مکروه مىدانند؛ در حالى که مستشکل، تعبیر «حرمت» را به کار برده است.
قبل از نقل نظر فقهاء لازم است روایاتى را که مستند نظر آنها قرار گرفته؛ دسته بندى نمود تا مطلب بیشتر روشن شود:
دسته بندی روایات
در مسأله کراهت پوشش سیاه در نماز، روایات به دو دسته تقسیم مى‌شود:
دسته اول: روایات دال بر کراهت پوشش سیاه در نماز.
۱٫ وَ رُوِیَ لَا تُصَلِّ فِی ثَوْبٍ أَسْوَدَ فَأَمَّا الْخُفُّ أَوِ الْکِسَاءُ أَوِ الْعِمَامَهُ فَلَا بَأْس
در لباس سیاه نماز نخوانید. ولى چکمه و عبا و عمامه اشکالى ندارد.
الکلینی الرازی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الکافی، ج: ۳ص۴۰۳ ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.
۲٫ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أُصَلِّی فِیالْقَلَنْسُوَهِ السَّوْدَاءِ فَقَالَ لَا تُصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ أَهْلِ النَّارِ.
راوى مى‌گوید: از امام صادق پرسیدم آیا در کلاه (عرقچین) سیاه نماز بخوانم؟ فرمود: در آن نماز نخوان؛ زیرا لباس اهل آتش است.
الکلینی الرازی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الکافی، ج: ۳ص۴۰۳ ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.
الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای۴۶۰هـ)، تهذیب الأحکام، ج ۲، ص۲۱۳، تحقیق : السید حسن الموسوی الخرسان ، ناشر : دار الکتب الإسلامیه ـ طهران ، الطبعه الرابعه،۱۳۶۵ ش.
این روایت با سند دیگر اینگونه نقل شده‌است:
۳٫ أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أُصَلِّی فِی قَلَنْسُوَهِ السَّوْدَاءِ قَالَ لَا تُصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ أَهْلِ النَّارِ.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲، ص ۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولی.
این دسته از روایات از نظر سند مرفوع و مرسل است به این جهت قابل استناد نیست.
دسته دوم : روایات دال بر کراهت پوشش سیاه مطلقا.
۱٫ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِیمَا عَلَّمَ أَصْحَابَهُ لَا تَلْبَسُوا السَّوَادَ فَإِنَّهُ لِبَاسُ فِرْعَوْنَ.
به روایت امام صادق علیه السلام، از جمله چیزهاى که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام به اصحابش تعلیم نمود این است که فرمود: لباس سیاه نپوشید زیرا آن لباس فرعون مىباشد.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲، ص۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولی.
این روایت در نقل دیگر بدون سند آمده‌است:
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیمَا عَلَّمَ أَصْحَابَهُ لَا تَلْبَسُوا السَّوَادَ فَإِنَّهُ لِبَاسُ فِرْعَوْنَ .
الشیخ الصدوق ، أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی (المتوفى سنه ۳۸۱ )، من لا یحضره الفقیه ،ج ۱، ص۲۵۱ ، تصحیح و تعلیق: علی أکبر الغفاری ، الناشر: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه ـ قم، الطبعه الثانیه
۲٫ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ یُکْرَهُ السَّوَادُ إِلَّا فِی ثَلَاثَهٍالْخُفِّ وَ الْعِمَامَهِ وَ الْکِسَاءِ.
امام صادق علیه السلام فرمود: لباس سیاه مکروه است مگر در سه مورد : عمامه و چکمه و عبا.
الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای۴۶۰هـ)، تهذیب الأحکام، ج ۲، ص۲۱۳، تحقیق : السید حسن الموسوی الخرسان ، ناشر : دار الکتب الإسلامیه ـ طهران ، الطبعه الرابعه،۱۳۶۵ ش .
۳٫ عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَکْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ الْخُفِّ وَ الْعِمَامَهِ وَ الْکِسَاء.
الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الأصول من الکافی، ج ۶، ص۴۴۹، ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.
در این دسته ، روایت نخست صحیحه است و از نظر سند اشکالى ندارد اما روایات دوم وسوم مرفوعه هستند.
روایت دیگر معتبره سکونى است که در ظاهر مطلق است :
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَى نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ لَا تَلْبَسُوا لِبَاسَ أَعْدَائِی وَلَا تَطْعَمُوا طَعَامَ أَعْدَائِی وَلَا تَسْلُکُوا مَسَالِکَ أَعْدَائِی فَتَکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا هُمْ أَعْدَائِی.
محمّد بن الحسن از محمّد بن الحسن الصفّار، از عبّاس بن معروف، از حسین بن یزید نوفلى، از سکونى از حضرت ابى عبد اللَّه علیه السّلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند:
خداوند عزّ و جل به پیامبرى از پیامبرانش وحى فرمود که به مؤمنین بگو: لباس دشمنان من را نپوشید و طعام دشمنانم را تناول نکنید و راه دشمنان مرا طى نکنید پس شما نیز دشمن من خواهید شد همان طورى که آنها دشمن من هستند.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲، ص۳۴۸، ناشر: داوری، قم، الطبعه: الأولى.
اما فقیه معاصر مرحوم آیت الله العظمى میرزا جواد تبریزى مى‌نویسد این روایت معناى دیگرى دارد:
ونحن نلتزم بمضمون هذه الروایات فنقول: إن اللباس إذا اختص به أعداء الدین فلا یجوز لبسه، مثل القبعه التی یختص بلبسها الیهود. ولکن لباس السواد لم یثبت اختصاص لبسه بأعداء الدین، نعم یمکن ثبوت الإختصاص بخصوص (اللباده السوداء) فإن لبسها من مختصات علماء الیهود والنصارى، وإذا ثبت ذلک فیها فلبسها حرام .
این روایت مى‌گوید: لباسى که مخصوص اعداءالله است پوشیدنش جایز نیست مانند کلاه فرنگى که فقط یهودیان از آن استفاده مىکنند. اما ثابت نشده است که لباس سیاه اختصاص به اعدالله پیدا کرده باشد. پس اگر لباسى از مختصات اعداءالله باشد مانند لباده سیاه، پوشیدن آن حرام است.
العاملی، (معاصر) الانتصار ج ۹، ص۲۵۳، ناشر: دار السیره، بیروت، لبنان الطبعه الأولى ۱۴۲۲
با این حساب این روایت را نمى‌شود در زمره روایات دسته دوم ذکر کرد و از آن کراهت پوشش سیاه را استفاده کرد. در این دسته همان روایت نخست مى‌ماند.
نتیجه گیری فقها از روایت : کراهت لباس سیاه در نماز
در یک بررسى کلی، مجموعه عظیمى از فقهاء در کتاب‌هاى فقهى شان بابى را تحت عنوان (مکروهات الصلاه) باز کرده‌اند که با استناد به روایات فوق، و با ذکر دلائلی، یکى از مکروهات را در نماز پوشیدن لباس سیاه مىدانند.
۱٫ شیخ طوسی
مرحوم شیخ طوسى در کتاب الخلاف مسأله ۲۴۷ بدون اشاره به روایات، دلیل کراهت را اجماع فرقه و احتیاط ذکر کرده‌است:
تکره الصلاه فی الثیاب السود. وخالف جمیع الفقهاء فی ذلک. دلیلنا: إجماع الفرقه وطریقه الاحتیاط.
نماز در لباس سیاه مکروه است و در این مسأله تمام علماى [عامه] مخالفت کرده اند. دلیل ما بر کراهت، اجماع و راه احتیاط است.
الطوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن متوفای(۴۶۰ هـ) الخلاف، ج۱/ ۵۰۶، التحقیق: جماعه من المحققین، ناشر: مؤسسه النشر الإسلا مى‌التابعه لجماعه المدرسین ،قم ۱۴۰۷ هـ
۲٫ محقق حلی:
وتکره الصلاه فی الثیاب السود خلا العمامه، والخف قاله الأصحاب: روی عن النبی صلى الله علیه وآله أنه قال: (البسوا من ثیابکم البیاض فإنها من خیر ثیابکم) وأمره علیه السلام بهذا اللون یدل على اختصاصه بالمصلحه الراجحه فیکون ما یضاده غیر مشارک فی المصلحه، وأشد الألوان مضاده للبیاض السواد.
ویؤید ذلک من طریق الأصحاب، ما رواه أحمد بن محمد بن رفعه عن أبی عبد الله علیه السلام قال: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَکْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِی ثَلَاثَهٍ الْعِمَامَهِ وَ الْخُفِّ وَ الْکِسَاءِ.
نماز در لباس سیاه به جز عمامه و چکمه سیاه مکروه است. این قول را اصحاب امامیه گفته اند. از رسول خدا صلى الله علیه وآله روایت شده که فرمود: لباس سفید تان را بپوشید؛ زیرا این لباس، از بهترین لباس شماست. دستور رسول خدا بر پوشیدن رنگ سفید، دلالت دارد که یک مصلحت راجحى در آن است پس ضد این رنگ (مانند رنگ سیاه) در این مصلحت با رنگ سفید مشترک نیست و شدید ترین رنگ از نظر ضدیت با سفید، رنگ سفید است.
این قول به کراهت را روایتى که احمد بن محمد از امام صادق علیه السلام نقل کرده تأیید مىکند که آن حضرت فرمود: رسول خدا صلى الله علیه وآله پوشش سیاه را دوست نداشت مگر در سه چیز: عمامه ، چکمه و عباء.
المحقق الحلی ، أبو القاسم نجم الدین جعفر بن الحسن (متوفای: ۶۷۶)، المعتبر، ج ۲، ص۹۴، تحقیق وتصحیح: عده من الأفاضل / إشراف: ناصر مکارم شیرازی، ناشر: مؤسسه سید الشهداء (ع)– قم
۳٫ شهید اول:
الثالثه: تکره الصلاه فی الثیاب السود، لما رواه الکلینی عمن رفعه إلى أبی عبد الله علیه السلام: «یکره السواد الا فی ثلاثه: الخف، والعمامه، والکساء». وفی مرفوع آخر إلیه علیه السلام فی القلنسوه السوداء: لا تصل فیها، فإنها لباس أهل النار.
وروی عن النبی صلى الله علیه وآله: «البسوا من ثیابکم البیاض، فإنها من خیر ثیابکم» وفیه دلاله على أفضلیه البیض للمصلحه، فاالمضاد لا یشارکها فی المصلحه.
مسأله سوم در این است که نماز در لباس سیاه مکروه است. به دلیل آنچه مرحوم کلینى از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلى الله علیه وآله پوشش سیاه را دوست نداشت مگر در سه چیز: عمامه ، چکمه و عباء. و در روایت دیگر امام صادق در پاسخ از پوشیدن کلاه سیاه در نماز فرمود: در آن نماز نخوانید؛ زیرا او از لباس اهل آتش است.
از رسول خدا صلى الله علیه وآله روایت شده که فرمود: لباس سفید تان را بپوشید زیرا بهترى لباس شما از نظر رنگ است. این روایت بر افضلیت رنگ سفید به خاطر وجود مصلحتى که در آن است؛ دلالت مىکند و رنگى که ضد آن است در این مصلحت با آن شریک نیست.
العاملی الجزینی ، محمد بن جمال الدین مکی ، معروف به شهید اول، (متوفای : ۷۳۴ – ۷۸۶ ه ق ) ذکرى الشیعه فی أحکام الشریعه،ج ۳، ص۵۵، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعه : الأولى، ۱۴۱۹ ه
۴٫ سید علی طباطبائی
روشن ترین عبارت در مورد روایات مورد بحث، از سید على طباطبائى است:
(وتکره) الصلاه (فی الثیاب السود ما عدا العمامه والخف) والکساء، لاطلاق المستفیضه بکراهه لبسها، عدا المستثنیات الثلاثه، مع تصریح جمله من النصوص بکراهه الصلاه فی خصوص القلنسوه، معلله بأنها لباس أهل النار، والتعلیل عام لا یخص المورد کما یستفاد من النصوص. مضافا إلى عموم المرسل: لا تصل فی ثوب أسود، فأما الخف والکساء والعمامه فلا بأس.
نماز در لباس سیاه، جز عمامه و چکمه و عباء مکروه است. دلیل اطلاق روایات مستفیضه در کراهت پوشش سیاه است. با این که پاره‌ى از نصوص به کراهت نماز در خصوص کلاه سیاه تصریح دارد و تعلیلش این است که قلنسوه از لباس اهل نار و این تعلیل خاص این مورد نیست بلکه عام است که شامل لباس سیاه هم مى‌شود. علاوه بر آن عموم روایات دیگرى در خصوص نماز است که فرموده:در لباس سیاه نماز نخوانید و چکمه و عبا و عمامه را از این عموم استثناء کرده‌است.
الطباطبائی ، السید علی، المتوفى سنه ۱۲۳۱ ه ق ، ریاض المسائل ، ج ۳، ص۲۰۱، تحقیق ونشر: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین ـ قم، طبع الأولى ۱۴۱۴هـ
۵٫ آقا رضا همدانی
نعم یمکن الاستدلال لکراهه الصلاه فی الثیاب السود بمفهوم التعلیل الوارد فی القلنسوه فیما رواه فی الکافی عن الحسن بن أحمد عمن ذکره عن أبی عبد الله علیه السلام قال قلت له أصلی فی القلنسوه السوداء فقال لا تصل فیها فإنها لباس أهل النارفإنه یدل على کراهه کلما هو من لباس أهل النار ومن جملته الثیاب السود.
کما یشهد له روایه حذیفه بن منصور قال کنت عند أبی عبد الله علیه السلام بالحیره فاتاه رسول أبی العباس الخلیفه یدعوه فدعى بممطر أحد وجهیه اسود والاخر ابیض فلبسه فقال أبو عبد الله علیه السلام اما انی ألبسه وانا اعلم أنه لباس أهل النار إذ الظاهر أن ذلک من حیث السواد لا خصوصیه الممطر ..
وکیف کان فلا تأمل فی الحکم خصوصا بعد ما حکى عن بعض من دعوى الاجماع علیه.
ممکن است براى کراهت نماز در لباس سیاه، به مفهوم تعلیل در روایت امام صادق علیه السلام استدلال شود که حضرت در پاسخ سؤال از نماز گزاردن در کلاه سیاه فرمود: در آن نماز نخوانید زیرا آن از لباس اهل آتش است. واین تعلیل بر کراهت هر چیزى که از لباس اهل نار باشد؛ دلالت دارد و از جمله لباس اهل نار، لباس سیاه است.
شاهد آن، روایت حذیفه ابن منصور است که تعبیر امام صادق از کت بارانى که یکطرف آن سیاه بود به لباس اهل نار ؛ ظاهراً از جهت سیاه بودن آن است نه خصوصیت دیگر آن. به هر حال در حکم (کراهت) جاى تأمل نیست به ویژه با ادعاى اجماعى که از بعضى حکایت شده‌است.
الهمدانی ، آقا رضا، ( متوفای: ۱۳۲۲) مصباح الفقیه ،ج ۲، ص۱۶۲، ناشر : انتشارات مکتبه النجاح- طهران، توضیحات : طبعه حجریه.
۶٫ صاحب جواهر
صاحب جواهر در ابتدا، عبارت محقق حلى را مى‌آورد:
(الثامنه تکره الصلاه فی ثیاب السود ما عدالعمامه والخف)
هشتمین مطلب کراهت نماز در جامه سیاه است. به جز عمامه و کفش، یا پاپوش مشکى که استفاده آنها کراهتى ندارد.
و سپس مى‌فرماید:
بلا خلاف اجده فی المستثنی منه، بل ربما ظهر من بعضهم الاجماع علیه. بل عن الخلاف ذالک صریحا وهو الحجه. مضافاً الی استفاضه النصوص فی النهی عن لبسه الذی ربما قیل باستفاده الکراهه فی خصوص الصلاه منه. إما لدعوى اتحاد الکونین کما سمعته فی المغصوب، أولأن إطلاق الکراهه یقتضی شمول خصوص الصلاه، ولا ینافیه شمول غیرها، إذ لیس المراد اختصاص الصلاه بذلک من بین الأفراد، بل المراد الکراهه فیها بالخصوص وإن کان غیرها من الأفراد کذلک، وقد سمعت نظیره فی استحباب خصوص بعض الأذکار فی الصلاه،
در کراهت لباس سیاه در نماز، اختلافى میان علماء نمى‌یابم؛ بلکه چه بسا از کلام بعض فقهاء اجماع بر کراهت به دست مىآید. این اجماع برکراهت در کتاب خلاف (شیخ طوسی) صریح است و این حجت است. علاوه بر این که، روایات دال بر کراهت به حد استفاضه است. چه بسا گفته شده است: مستفاد کراهت [از روایت] در خصوص نماز است،.
دلیل اجماع برکراهت یا به دلیل اتحاد کونین (بودن در حال نماز که امر دارد و پوشیدن لباس سیاه که نهى دارد) است؛ چنانچه در بحث مغصوب اتحاد کونین مطرح است. یا به دلیل این که اطلاق کراهت (روایات کراهت مطلق سیاه‌پوشی) شامل خصوص نماز است و این منافات ندارد که شامل غیر موارد نماز هم بشود (مانند لباس احرام و کفن مردگان) زیرا مراد این نیست که از میان افراد، نماز به کراهت اختصاص دارد بلکه مراد این است که کراهت پوشش سیاه در نماز ویژه‌است. نظیر این مطلب را در استحباب بعض اذکار خاص داریم که در نماز مستحب است.
ایشان بعد نقل این دو دلیل مى‌گوید: من بى نیاز این تکلف و توجیه هستم خصوصاً این توجیه اخیر؛ زیرا ممکن است عبارات روایات: لا تصل فی ثوب أسود، فأما الکساء والخف والعمامه فلا بأس. و روایت: إنی أصلی فی القلنسوه السوداء قال : لا تصل فیه فإنها لباس أهل النار. خلاف را ثابت کند. (زیرا این روایات مخصوص نماز است و اطلاقى ندارد که شامل موارد دیگر شود) بعد در ذیل روایت قلنسوه مى‌گوید: ولا ریب فی ظهور التعلیل فیه بکراهه الصلاه فی کل ما کان کذلک.
بعد مى‌گوید: روایاتى که در نهى از پوشش سیاه به صورت مطلق آمده؛ تعبیرهاى انه لباس فرعون ،انه زی بنی العباس و انه لباس اهل النار تعلیل است . آشکار است که این نهى از جهت خود این رنگ است نه خصوصیت ممطر مثلا.
بل من المعلوم کون ذلک من حیث السواد لا خصوصیه الممطر، کما أن من المعلوم کون لبسه للتقیه، فیتجه حینئذ کراهه الصلاه فیه للتعلیل المزبور.
النجفی، الشیخ محمد حسن (متوفاى۱۲۶۶هـ)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۸ ص۲۳۰، تحقیق: الشیخ عباس القوچانی، ناشر: دار الکتب الإسلامیه، طهران، الطبعه: الثالثه، ۱۳۶۷ش.
۸٫ . میرزا جواد تبریزی
سؤال: ألا یکره للمصلی لبس السواد؟ کیف نجمع بین هذا الحکم الشرعی وبین استحباب لبس السواد عزاءا على الحسین علیه السلام؟
جواب: لم یثبت کراهیه لبس السواد لا فی الصلاه ولا فی غیرها، نعم ورد فی بعض الروایات ما یستفاد منها کراهیه لبس السواد، ولکنها ضعیفه السند، ومع الإغماض عن ضعفها، فالکراهه فی الصلاه بمعنى أقل ثوابا، ولبس السواد فی عزاء الحسین والأئمه علیهم السلام لأجل إظهار الحزن وإقامه شعائر المذهب مستحب نفسی، وثوابه أکثر من نقص الثواب فی الصلاه، والله العالم.
آیا پوشش سیاه در نماز مکروه نیست؟ از آن طرف در ایام عزادارى امام حسین علیه السلام پوشیدن سیاه مستحب است بین این حکم شرعى و استحباب چگونه باید جمع کرد؟
جواب: کراهت پوشش سیاه در نماز و غیر آن (مطلقا) ثابت نیست. بلى از پاره‌ى روایات این کراهت استفاده مى‌شود ولى آنها از نظر سند ضعیف اند. اما با صرف نظر از ضعف سندى آنها، کراهت پوشش سیاه در نماز به معناى کم بودن ثواب نماز است؛ اما پوشش سیاه در عزادارى امام حسین چون به خاطر اظهار حزن و اقامه شعائر مذهب است؛ مستحب نفسى است.
العاملی، (معاصر) الانتصار ج ۹، ص۲۴۷، ناشر: دار السیره ـ بیروت، الطبعه الأولى ۱۴۲۲
بعد از نقل کلمات فقهاء روشن شد که نماز در لباس سیاه مکروه است.
شاید شبهه‌اى دیگرى براى خوانندگان مطرح شود که در ایام محرم و یا ایام شهادت ائمه علیهم السلام که عاشقان و شیعیان آنها سیاه پوش مى‌شوند و با این لباس نماز مى‌خوانند. آیا باز در این موارد حکم کراهت باقى است؟
پاسخ این شبهه را از بیان حاج آقا میرزا جواد تبریزى (اعلى الله مقامه) که از ایشان استفتاء‌شده است مى‌آوریم:
سؤال: ما حکم اللباس الأسود فی الصلاه أیام وفیات الأئمه علیهم السلام، هل هو مکروه ؟ جواب : إذا کان اللبس بداع إظهار الحزن وتعظیم الشعائر فلیس بمکروه، والله العالم.
اگر این پوشش به انگیزه اظهار حزن و تعظیم شعائر باشد مکروه نیست.
العاملی، (معاصر) الانتصار ج ۹، ص۲۴۷، ناشر: دار السیره، بیروت، لبنان الطبعه الأولى ۱۴۲۲
نتیجه:
با دقت در کلمات بزرکان این نتایج به دست مىآید:
۱٫ دلیل فتوا بر کراهت پوشش سیاه در نماز، اجماع است و گاهى از تعلیل در روایات دسته اول وتقید اطلاق روایات دوم و گاهى از روایاتى که در مورد پوشش رنگ سفید است به همراه این دو دسته، بر مطلب استدلال شده‌است.
۲٫ فتواى فقهاء برکراهت است نه حرمت؛ که آن را مستشکل مى‌گفت.
۳٫ در فتاواى آنها خصوص کراهت پوشش سیاه در نماز است نه مطلقا در همه جا. چنانچه صاحب جواهر آن را به صراحت بیان کرده: ربما قیل باستفاده الکراهه فی خصوص الصلاه منه. این فتوا بر اساس قانون تقیید و تخصیص است به این بیان که: روایات دسته اول مخصوص بیان حکم نهى از پوشش سیاه در نماز است . اما روایات دوم از پوشش سیاه مطلقا نهى مىکند. دسته اول دسته دوم را تقیید مىکند و کراهت پوشش سیاه در خصوص نماز استفاده مى‌شود پس در غیر نماز کراهت ندارد.
۴٫ نکته مهم در فتواى فقهاء این است که این کراهت، کراهت اصطلاحى (به معناى رحجان ترک به خاطر نبود مصلحت) نیست؛ بلکه کراهت در این جا به معناى این است که نماز در پوشش سیاه ثوابش کمتر است.
به عبارت دیگر: نهى در این جا ارشادى است، ارشاد به این که نماز در پوشش سیاه ثوابش کمتر از نماز در پوشش سایر رنگها اما مجزى و صحیح است نه این که باطل باشد.
۴٫ از کراهت لباس سیاه در نماز نیز مواردى مانند عبا و عمامه مشکى استثنا شده‌است و اگر این موارد در حال نماز باشد مکروه نیست.
با توجه به این نکات و فتاوا، دیگر محلى براى این شبهه باقى نمى‌ماند که آیا در در ایام عزادارى ائمه علیهم السلام و محرم و عاشورا پوشیدن لباس سیاه، حرام است یا مکروه؟ زیرا نظر علماء بر کراهت در خصوص نماز است و در مورد ایام محرم و سوگواری، سیاهپوشى مستحب است که در بخش سوم به آن پرداخته شده‌است.
بخش سوم: ادله استحباب سیاه‌پوشی ، نقد تعارض و بیان موارد استثنا
در این بخش مستند فقهاء بر استحباب سیاهپوشى در عزادارى و روایاتى را که از پوشش سیاه نهى مىکنند مورد بررسى قرار مى‌دهیم.
فصل اول: مستند فقهاء در فتوا بر استحباب سیاه پوشی در عزاداری
همانطور که گفته شد، علماى شیعه، سیاهپوشى در عزادارى را از مطلق کراهت سیاهپوشى استثنا کرده‌اند؛ دلیل این کار، روایتى است که با سند صحیح از ائمه علیهم السلام به ما رسیده است؛ در این جا ابتدا خود روایت را ذکر کرده و سپس سلسه سند آن را مورد بررسى قرار مى‌دهیم:
الْحَسَنُ بْنُ ظَرِیفٍ بن ناصِح عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَبِسَ نِسَاءُ بَنِی هَاشِمٍ السَّوَادَ وَالْمُسُوحَ وَکُنَّ لَا یَشْتَکِینَ مِنْ حَرٍّ وَلَا بَرْدٍ وَکَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ یَعْمَلُ لَهُنَّ الطَّعَامَ لِلْمَأْتَمِ.
ابو حفص عمر، فرزند امام سجاد و برادر ناتنى امام باقر مى‌گوید: زمانى که حسین بن على(علیهما السلام) به شهادت رسید، زنان بنى هاشم لباسهاى سیاه و جامه هاى خشن مویین پوشیدند و از گرما و سرما شکایت نمى‌کردند و پدرم، على بن الحسین(علیهما السلام) به علت (اشتغال آنان به) مراسم عزادارى، براى شان غذا آماده مى‌کرد.
أحمد بن محمد بن خالد البرقی، المحاسن ج۲ ص۴۲۰ متوفای۲۷۴ التحقیق: السید جلال الدین الحسینی، ناشر: دار الکتب الإسلامیه– طهران، الطبعه الأولی – ۱۳۳۰ ش
بررسی سند روایت :
۱٫ الحسن بن ظریف:
نجاشى در باره او مى‌گوید:
الحسن بن ظریف بن ناصح کوفی یکنى أبا محمد ثقه.
حسن بن ظریف از اهل کوفه و کنیه اش ابا محمد و شخص موثق بود:
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفای۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی،، ص۶۱، رقم: ۱۴۰، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلا مى‌ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
۲٫ ظریف بن ناصح:
نجاشى در باره او مى‌گوید:
ظریف بن ناصح أصله کوفی، نشأ ببغداد، وکان ثقه فی حدیثه، صدوقا. له کتب.
ظریف بن ناصح از اهل کوفه و در بغداد بزرگ شد و زندگى کرد، او در روایت موثق و راستگو و داراى کتاب هاى بود.
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفای۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی،، ص۲۰۹، رقم: ۵۵۳، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلا مى‌ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
۳٫ حسین بن زید:
نجاشى ایشان را از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلام ذکر مىکند:
الحسین بن زید بن علی بن الحسین علیهما السلام أبو عبد الله یلقب ذا الدمعه. کان أبو عبد الله علیه السلام تبناه ورباه وزوجه ببنت (بنت) الأرقط، روى عن أبی عبد الله وأبی الحسن علیهما السلام.
حسین پسر زید پسر على بن الحسین کنیه اش ابوعبدالله و لقبش ذالدمعه است. امام صادق(علیه السلام) او را به فرزندى گرفت و تربیت کرد و دختر ارقط را به همسریش در آورد. وى از امام صادق و امام کاظم(علیهما السلام) نقل روایت مىکند.
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفای۴۵۰هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب‍رجال النجاشی،، ص۵۲رقم :۱۱۵ تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلا مى‌ـ قم، الطبعه: الخامسه، ۱۴۱۶هـ.
مرحوم مامقانى در تنقیح المقال او را از اعلى الحسان دانسته است:
فهو من اعلی الحسان.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱ص ۳۲۹رقم ۹۰۲۵ ناشر: المکتبه‌المرتضویه، نجف اشرف ۱۳۵۰ هـ
برخى از علماى شیعه و از جمله مرحوم سید بحر العلوم رضوان الله تعالى علیه اعتقاد دارند که بناى مرحوم شیخ طوسى در فهرست و مرحوم نجاشى در رجالش این بوده که راویانى را نقل کنند که امامى باشند و اگر غیر شیعه هستند، حتماً ذکر مىکنند؛ پس هر راوى را که این دو بزرگوار به صورت مطلق آورده است، دلالت مىکند که صحیح المذهب و همچنین ممدوح به مدح عام هستند.
ایشان در فائده دهم از فوائد الرجالیه مى‌فرمایند :
فائده: الظاهر أن جمیع من ذکر الشیخ فی (الفهرست) من الشیعه الإمامیه إلا من نص فیه على خلاف ذلک من الرجال: الزیدیه، والفطحیه، والواقفیه وغیرهم، کما یدل علیه وضع هذا الکتاب، فإنه فی فهرست کتب الأصحاب ومصنفاتهم، دون غیرهم من الفرق .
وکذا (کتاب النجاشی). فکل من ذکر له ترجمه فی الکتابین، فهو صحیح المذهب ممدوح بمدح عام یقتضیه الوضع لذکر المصنفین العلماء والاعتناء بشأنهم وشان کتبهم، وذکر الطریق إلیهم، وذکر من روى عنهم ومن رووا عنه .
بحر العلوم الطباطبائی ، السید محمد المهدى (متوفای۱۲۱۲هـ)، الفوائد الرجالیه، ج ۴ ، ص۱۱۱ـ ۱۱۶، تحقیق: محمد صادق بحر العلوم / حسین بحر العلوم، ناشر : مکتبه الصادق ـ تهران، ۱۳۶۳ش.
بنابر این دیدگاه، حسن بن زید مورد اعتماد است.
۴٫ عمربن علی بن الحسن:
شیخ طوسى کنیه او را ابو حفص اشرف برادر ناتنى امام باقر علیه السلام و تابعى ذکر مىکند:
عمر بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام، أبو حفص الأشرف، أخوه علیه السلام .
الطوسی ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای ۴۶۰ ) رجال الطوسی،، ص۱۳۹رقم ۱۴۶۷، تحقیق : جواد القیو مى‌الإصفهانی، ناشر: مؤسسه النشر الإسلا مى‌التابعه لجماعه المدرسین بقم، الطبعه‌الأولى ۱۴۱۵
شیخ طوسى او را درجاى دیگر او را از اهل مدینه و از تابعان اصحاب دانسته است:
عمر بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام، مدنی تابعی، روى عن أبی امامه بن سهل بن حنیف، مات وله خمس وستون سنه، وقیل: ابن سبعین سنه.
الطوسی الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای ۴۶۰ ) رجال الطوسی، ص۲۵۲ رقم ۴۴۹، تحقیق : جواد القیو مى‌الإصفهانی، ناشر: مؤسسه النشر الإسلا مى‌التابعه لجماعه المدرسین بقم، الطبعه‌الأولى ۱۴۱۵
شیخ مفید در باره او مى‌گوید:
وکان عمر بن علی بن الحسین فاضلا جلیلا، وولی صدقات النبی صلى الله علیه وآله وصدقات أمیر المؤمنین علیه السلام وکان ورعا سخیا. وقد روى داود بن القاسم قال: حدثنا الحسین بن زید قال: رأیت عمر بن علی بن الحسین یشرط على من ابتاع صدقات علی علیه السلام أن یثلم فی الحائط کذا وکذا ثلمه، ولا یمنع من دخله یأکل منه .
عمر بن على فاضل گرانقدر بود و تولیت صدقات پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به عهده داشت و شخصیتى پرهیزگار و سخاوتمند بود. داود بن قاسم مى‌گوید: حسین بن زید براى ما نقل کرد که: دیدم عمویم، عمر بن على بن الحسین، با کسانى که صدقات على(علیه السلام) را از او مى خرند شرط کرد که در دیوار [باغ] شکافى اینگونه ایجاد کنند و مانع کسى که [از آن شکاف] وارد [باغ] مى شود تا از میوه‌هاى آن میل کند، نشوند.
الشیخ المفید، محمد بن محمد بن النعمان ابن المعلم أبی عبد الله العکبری، البغدادی (متوفای۴۱۳ هـ) الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۱ تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لتحقیق التراث، ناشر: دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع ،بیروت، لبنان، الطبعه: الثانیه، ۱۴۱۴هـ – ۱۹۹۳م.
با توجه به صراحت گفته هاى رجالیون، راویان سند روایت هیچ گونه مشکلى ندارند و از نظر دلالت هم دلالت این روایت کاملاً بر رحجان پوشیدن لباس سیاه روشن است؛ زیرا از شخصیتهایى هم چون خواهر، همسر و دختران سیدالشهداء(علیه السلام) و نیز ام البنین، همسر وفادار مولاى متقیان (علیه السلام)، بعید است کارى سرزند که بر خلاف موازین شرع باشد. البته بعضى از بزرگان در کیفیت دلالت روایت بر استحباب استدلال کرده‌اند که در بخش قبل ، بیان شده است.
فصل دوم : نقد تعارض در روایات
در بخش هاى قبلى بیان شده که تعدادى از روایت در منابع شیعه وجود دارد که بر نهى از سیاهپوشى دلالت دارد. از طرفى نیز دسته از روایات حاکى از این است که خود ائمه علیهم السلام در بعضى موارد عملاً لباس مشکى پوشیده‌اند. در این قسمت هر دو دسته را بررسى نموده و سپس در حل تعارض آنها سخن خواهیم گفت.
الف: روایات نفی سیاه پوشی:
در کتاب علل الشرایع جلد دوم مرحوم شیخ صدوق رحمه‌الله علیه روایاتى را در باره عدم جواز نماز در لباس سیاه آورده است که دست آویز شبهه افکنان شده است. تعداد سه روایت، از پوشش سیاه نهى مىکند:
۱٫ أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أُصَلِّی فِی قَلَنْسُوَهِ السَّوْدَاءِ قَالَ لَا تُصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ أَهْلِ النَّارِ.
مردى، از حضرت امام صادق علیه السلام پرسید: آیا در عرقچین سیاه نماز بخوانم؟ فرمود: در آن نماز نخوان زیرا لباس سیاه، لباس اهل آتش است.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲ ، ص ۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولی.
این روایت مرسل است؛ زیرا تعبیر«عن رجل» دارد.
۲٫ وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِیمَا عَلَّمَ أَصْحَابَهُ لَا تَلْبَسُوا السَّوَادَ فَإِنَّهُ لِبَاسُ فِرْعَوْنَ.
به روایت ابو بصیر، حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم از جدّم، از پدرش، از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده که آن حضرت از جمله چیزهایى که به اصحابش تعلیم نمود این است که فرمود: لباس سیاه نپوشید زیرا آن لباس فرعون مىباشد.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲ ، ص ۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولى.
۳ . حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَى نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ لَا تَلْبَسُوا لِبَاسَ أَعْدَائِی وَلَا تَطْعَمُوا طَعَامَ أَعْدَائِی وَلَا تَسْلُکُوا مَسَالِکَ أَعْدَائِی فَتَکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا هُمْ أَعْدَائِی.
محمّد بن الحسن از محمّد بن الحسن الصفّار، از عبّاس بن معروف، از حسین بن یزید نوفلى، از سکونى از حضرت ابى عبد اللَّه علیه السّلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند:
خداوند عزّ و جل به پیامبرى از پیامبرانش وحى فرمود که به مؤمنین بگو: لباس دشمنان من را نپوشید و طعام دشمنانم را تناول نکنید و راه دشمنان مرا طى نکنید پس شما نیز دشمن من خواهید شد همان طورى که آنها دشمن من هستند.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲، ص۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولى.
طبق نقل بالا روایت موثق و مسند است اما طبق نقل عیون ضعیف است که آن را شیخ صدوق با اضافاتى در اول، با سند دیگر اینگونه نقل کرده است:
حدثنا تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قال سمعت أبا الحسن علی بن موسى الرضا علیه السلام یقول أول من اتخذ له الفقاع فی الإسلام بالشام یزید بن معاویه لعنه الله …. و لقد حدثنی أبی عن أبیه عن آبائه عن علی بن أبی طالب علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَا تَلْبَسُوا لِبَاسَ أَعْدَائِی وَلَا تَطْعَمُوا طَعَامَ أَعْدَائِی وَلَا تَسْلُکُوا مَسَالِکَ أَعْدَائِی فَتَکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا هُمْ أَعْدَائِی.
شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص۲۳، ناشر: انتشارات جهان، ۱۳۷۸هـ
ب: روایات اثبات سیاه پوشی
در علل الشرایع بخشى از روایات سیاهپوشى را توسط امام صادق علیه السلام اثبات مى‌نماید:
۱٫ وَبِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَیْفَهَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بِالْحِیرَهِ فَأَتَاهُ رَسُولُ أَبِی الْعَبَّاسِ الْخَلِیفَهِ یَدْعُوهُ فَدَعَا بِمِمْطَرَهٍ لَهُ أَحَدُ وَجْهَیْهِ أَسْوَدُ وَالْآخَرُ أَبْیَضُ فَلَبِسَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَمَا إِنِّی أَلْبَسُهُ وَأَنَا أَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْ لِبَاسِ أَهْلِ النَّارِ.
حذیفه بن منصور مى‌گوید: در حیره محضر حضرت ابى عبد اللَّه علیه السّلام بودم که رسول و فرستاده ابى العبّاس خلیفه نزد آن حضرت آمد و حضرتش را دعوت نمود، امام علیه السّلام بالاپوش بارانى را که یک طرفش سیاه و طرف دیگرش سفید بود طلبیده و پوشیدند سپس فرمودند: توجّه داشته باشید من این را مىپوشم و مىدانم که لباس اهل آتش است.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲، ص۳۴۸ ، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولی.
مرحوم کلینى این روایت با این سند نقل کرده است:
۲٫ أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَیْفَهَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْحِیرَهِ فَأَتَاهُ رَسُولُ أَبِی جَعْفَرٍ الْخَلِیفَهِ یَدْعُوهُ فَدَعَا بِمِمْطَرٍ أَحَدُ وَجْهَیْهِ أَسْوَدُ وَ الْآخَرُ أَبْیَضُ فَلَبِسَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَا إِنِّی أَلْبَسُهُ وَأَنَا أَعْلَمُ أَنَّهُ لِبَاسُ أَهْلِ النَّار.ِ
الکلینی الرازی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الکافی،ج ۶ ص۴۴۹ ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.
۳٫ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ کَانَتِ الشِّیعَهُ تَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ لُبْسِ السَّوَادِ قَالَ فَوَجَدْنَاهُ قَاعِداً عَلَیْهِ جُبَّهٌ سَوْدَاءُ وَقَلَنْسُوَهٌ سَوْدَاءُ وَخُفٌّ أَسْوَدُ مُبَطَّنٌ بِسَوَادٍ قَالَ ثُمَّ فَتَقَ نَاحِیَهً مِنْهُ وَقَالَ أَمَا إِنَّ قُطْنَهُ أَسْوَدُ وَأُخْرِجَ مِنْهُ قُطْنٌ أَسْوَدُ ثُمَّ قَالَ بَیِّضْ قَلْبَکَ وَالْبَسْ مَا شِئْتَ.
محمّد بن الحسن از محمّد بن یحیى عطّار، از محمّد بن احمد، از على بن ابراهیم جعفرى، از محمّد بن فضل، از داود رقّى وى مى‌گوید: شیعه از حضرت ابى عبد اللَّه علیه السّلام راجع به پوشیدن لباس سیاه سؤال مى‌کردند و دیدیم آن جناب را که نشسته بودند در حالى که جبّهاى سیاه به تن و عرق چینى سیاه به سر و موزهاى سیاه که در داخلش پنبه سیاه بود به پا داشتند، راوى مى‌گوید: سپس حضرت قسمتى از موزه را شکافت و فرمود پنبهاى که داخل آن است سیاه مىباشد و از آن قسمت شکافته شده مقدارى پنبه سیاه بیرون آورد و پس از آن فرمود: دل و قلب خود را [با قبول ولایت ما] سفید نما و هر چه خواستى بپوش..
تعارض دو دسته از روایات
در دسته اول، روایت نخست از نماز خواندن با عرقچین سیاه نهى مىکند و در روایات دوم و سوم، سخن در نهى پوشیدن لباس سیاه و لباس اعداء ائمه است.
اما دسته دوم مى‌گوید: امام صادق علیه السلام در یک مورد بالاپوش بارانى سیاه پوشید و در نزد خلیفه وقت عباسى رفت. در مورد دیگر از عرقچین، جبه و کفش سیاه استفاده کرد.
بنا براین از یکطرف نهى از پوشش سیاه و از طرف دیگر عمل امام در سیاه پوشى کاملاً مشهود است. سؤال این است که این تعارض را چگونه باید حل کرد؟
پاسخ تعارض
پاسخ اول: عدم وجود شرایط تعارض در میان روایات
روایات نهى از پوشش سیاه معتبر نیست؛ زیرا از نظر سندی، روایت اول مرسل است؛ چون تعبیر (عن رجل) دارد و روایت سوم نیز بر طبق یک نقل شیخ صدوق در عیون الاخبار ضعیف است؛ زیرا عبدالله و پدرش از نظر رجالى مجهول است. فقط روایت دوم مى‌ماند که از سند تضعیف نشده است. روى این جهت فقهاء این روایات نهى از سیاهپوشى را حمل بر کراهت کرده‌اند و آنهم فقط در نماز مکروه است.
دسته دوم از روایات که دال بر اثبات سیاهپوشى توسط امام صادق علیه السلام است روایت اولش طبق نقل مرحوم کلینى مرفوع اما طبق نقل شیخ صدوق معتبراست.
حال با توجه به مطالب فوق، هردو دسته روایت تعارض ندارند؛ زیرا دسته اول موضوع شان کراهت پوشش سیاه فقط در نماز است و طبق روایات دسته دوم، امام صادق علیه السلام در حال نماز آن ها را نپوشید. تعارض در صورتى است که در یک مورد نفى و اثبات وارد شود و در اینجا موارد هردو دسته از روایات کاملاً جدا است.
پاسخ دوم: تقیه در پوشش سیاه
مقصود ائمه علیهم السلام در دسته اول، نهى از تشبه به اعداء الله است؛ که مصداق آن در طول تاریخ عده‌اى خاصى است. در یک مقطع تاریخ، مصداق اعداء الله فرعون و در مقطع دیگر حاکمان عباسى است که هریکى از آنها شعارشان پوشش سیاه بود. لذا ائمه علیهم السلام پیروانش را از تشبه به آنان برحذر مى‌دارد؛ اما در حال حاضر پوشیدن لباس سیاه مصداق هیچ یک از آنها نیست؛ بلکه در تمام دنیا رنگ سیاه نماد حزن، اندوه و عزادارى است؛ پس تشبه به اعداء الله در این زمان مصداق ندارد.
اما طبق دسته دوم روایات، عمل امام (ع) در پوشش سیاه بر حسب «تقیه» است و تقیه یکى از وظایف وجوبى است که در فقه اسلا مى‌جایگاه ویژه دارد و مورد قبول شیعه و اهل سنت است.
مرحوم شیخ صدوق ذیل حدیث پنجم در این باره مى‌گوید:
فعل ذلک کله تقیه والدلیل على ذلک قوله فی الحدیث الذی قبل هذا أما إنی ألبسه و أنا أعلم أنه من لباس أهل النار و أی غرض کان له علیه السلام فی أن صبغ القطن بالسواد إلا لأنه کان متهما عند الأعداء أنه لا یرى لبس السواد فأحب أن یتقی بأجهد ما یمکنه لتزول التهمه عن قلوبهم فیأمن شرهم.
امام لباس سیاه را از روى تقیّه پوشید، دلیل برآن، فرموده امام علیه السلام در حدیث قبلى است که فرمودند:
توجه داشته باش من لباس سیاه مىپوشم و مىدانم که آن لباس اهل آتش است.
و هیچ غرض و مقصودى نمىتوان براى این تصوّر کرد که آن حضرت پنبه داخل را نیز سیاه قرار داده بودند مگر آنکه حضرتش نزد دشمنان متّهم بودند که لباس سیاه نمىپوشند از این رو آن جناب خواستند شدیدا تا آنجایى که امکان داشت رعایت تقیّه را نموده تا بدین وسیله از دلهاى دشمنان تهمت را زایل کرده پس از شرّ آنها در امان باشند.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع، ج۲، ص۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولی.
لباس سیاه، نماد عباسیان
سیاهپوشى عباسیان دو مرحله داشته است:
۱٫ مرحله پیش از رسیدن به قدرت:
در این مرحله ظاهراً سیاهپوشى آل عباس و پیروان آنان، عمدتاً جنبه اعتراض به ظلم‌هاى بنى امیه و اظهار اندوه بر مصائب اهل البیت (علیهم السلام) به ویژه حضرت سیدالشهداء علیه السلام را داشت؛ به همین جهت شعار شان در قیام، خونخواهى از شهداى اهل بیت علیهم السلام بود.
۲٫ مرحله پس از دستیابى به قدرت:
در این مرحله با پیروزى آل عباس و حصول انتقام از خاندان اموى، دیگر وجهى براى ادامه سیاهپوشى (جز در ایام وفات و شهادت) باقى نمانده بود و بایستى سران دولت عباسى به سیاهپوشى خویش پایان مى‌دادند؛ اما چنین نشد و سیاهپوشى [به شکل و شیوه اى خاص، متمایز از سیاهپوشى معمول شیعیان] در قالب کلاه‌هاى مخروطى دراز و سیاهرنگ (قلنسوه سوداء) و جُبّه هاى جلوباز منقوش به برخى آیات قرآن (سواد) شعار معمول عباسیان گردید و به نشانه بستگى و اطاعت مردم از رژیم جدید، الزامى شد.
سیوطى در این زمینه مى‌نویسد:
وفی سنه ثلاث وخمسین ألزم المنصور رعیته بلبس القلانس الطوال فکانوا یعلمونها بالقصب والورق ویلبسونها السواد.
در سال ۵۳ هجرى منصور عباسى پیروانش را به پوشیدن کلاه سیاه دراز ملزم کرد، آنان این کار را در ده ها اعمال مى‌کردند و براى همه جا نوشتند و این رنگ را مى‌پوشیدند.
السیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر(متوفای۹۱۱ ) تاریخ الخلفاء، ج ۱، ص۲۶۲: تحقیق : محمد محی الدین عبد الحمید، دار النشر: مطبعه السعاده – مصر – ۱۳۷۱هـ – ۱۹۵۲م ، الطبعه : الأولی.
طبرى مورخ معروف اهل سنت ایام منصور دوانقى را این گونه گزارش مىکند:
أبو الحسن الحذاء قال: أخذ أبو جعفر الناس بالسواد فکنت أراهم یصبغون ثیابهم بالمداد.
علی بن الجعد قال: رأیت أهل الکوفه أیامئذ أخذوا بلبس الثیاب السود حتى البقالین إن أحدهم لیصبغ الثوب بالأنفاس ثم یلبسه.
ابوالحسن حذّاء مى‌گوید: منصور دوانقى مردم را وادار به پوشیدن سیاه مى‌کرد و من مى‌دیدم که آنها جامه هاى خود را با جوهر سیاه رنگ مى‌کردند.
على بن جعد مى‌گوید: اهل کوفه را در روزهایى که مجبور به پوشیدن لباس سیاه بودند مشاهد کردم. حتى بقالها، جامه خویش را با جوهر مشگى رنگ کرده و سپس بر تن مى‌کردند
الطبری ، أبی جعفر محمد بن جریر،( متوفای:۳۱۰ ) تاریخ الطبری، ج ۴، ص۴۶۶ ، ناشر: دار الکتب العلمیه – بیروت.
با صراحت تاریخ، در حقیقت، بعد از به قدرت رسیدن عباسیان، موضوع سیاهپوشى به عنوان عزاى اهل بیت (علیهم السلام) بکلّى منتفى شده و انگیزه‌هاى دیگرى چون اظهار قدرت و ارعاب مخالفین [به ویژه خاندان پیامبر صلى الله علیه وآله] جایگزین شده بود.
به خاطر همین اندیشه‌هاى پست بود که آنان پس از استحکام پایه هاى قدرت خویش از هیچ کوششى براى حبس و تبعید و قتل و غارت فرزندان پیامبر (صلى الله علیه وآله) خوددارى نکردند و در این راه، حتى گوى سبقت را از بنى‌امیه نیز ربودند! اعتراف «مأمون» شاهد زنده بر این مطلب است، آنجا که در نامه مشهورش به بنى عباس مى‌نویسد:
ثم نحن وهم ید واحده [کما زعمتم] حتى قضى الله تعالى بالأمر إلینا، فأخفناهم. وضیقنا علیهم، وقتلناهم أکثر من قتل بنی أمیه إیاهم . ویحکم، إن بنی أمیه إنما قتلوا من سل منهم سیفا، وإنا معشر بنی العباس قتلناهم جملا، فلتسألن أعظم الهاشمیه بأی ذنب قتلت، ولتسألن نفوس ألقیت فی دجله والفرات، ونفوس دفنت بغداد والکوفه أحیاء.
ما و آل على، همان گونه که مى‌دانید، با هم یَد واحده بودیم تا آنکه دست تقدیر کار حکومت را به ما واگذاشت. پس ما آنان را ترساندیم و بر آنها سخت گرفتیم و آنان را بیشتر از بنى امیه کشتیم. واى بر شما! بنى امیّه تنها کسى را مى کشتند که به روى آنان شمشیر مى‌کشید; امّا ما ـ جماعت بنى عباس ـ آنها را گروه گروه کشتیم.
همانا، در باب استخوانهاى بنى هاشم ـ در روز بازپسین ـ از شما سؤال خواهد شد که [صاحبان آن ] به چه جرمى کشته شدند؟! و نیز در باب نفوسى که [توسط شما] به رود دجله و فرات ریخته شدند و جماعتى که در بغداد و کوفه زنده به گور شدند، مورد سؤال قرار خواهید گرفت.
العاملى، جعفر مرتضى، حیاه الأمام الرضا (علیه السلام)،، ص۴۵۶ ، ناشر: دارالتبلیغ اسلامى ـ قم ۱۳۹۸هـ.
و زمانى که عبدالصمد بن على، عموى منصور، وى را به خاطر شتاب در مجازات مخالفان و اینکه گویا نامى از عفو نشنیده سرزنش کرد، منصور به وى گفت:
إن بنی مروان لم تبل رممهم، وآل أبی طالب لم تغمد سیوفهم – ونحن بین قوم رأونا بالأمس سوقه، والیوم خلفاء، فلیس تتمهد هیبتنا إلا بنسیان العفو، واستعمال العقوبه.
هنوز استخوانهاى بنى مروان نپوسیده و شمشیرهاى خاندان ابوطالب در نیام نرفته است. ما بین مردمى زندگى مى‌کنیم که دیروز، ما را مردمى عادى و بى نام و نشان دیده و امروز خلیفه مى بینند. پس هیبت ما جز با از یاد بردن عفو و گذشت، و به کار بستن مجازات فراهم نمى شود.
الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان،، (متوفای ۷۴۸هـ ) تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج۹، ص۴۷۰ تحقیق: عمر عبد السلام تدمرى، دار النشر: دار الکتاب العربی، لبنان/ بیروت، ۱۴۰۷هـ – ۱۹۸۷م ، الطبعه الأولى
السیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر،( متوفای: ۹۱۱ ) تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۲۶۷ تحقیق: محمد محی الدین عبد الحمید، دار النشر: مطبعه السعاده، مصر، ۱۳۷هـ – ۱۹۵۲م ، الطبعه الأولى.
همین منصور به امام صادق (علیه السلام) گفت:
لأقتلنک، ولأقتلن أهلک، حتى لا أبقی على الأرض منکم قامه سوط.
قطعاً تو را مى کشم و حتماً خانواده ات را به قتل مى رسانم. حتى کسى از شما را که قامتش به اندازه طول تازیانه اى باشد بر روى زمین باقى نمى گذارم
ابن شهر آشوب، (متوفای ۵۸۸هـ ) مناقب آل أبی طالب ج ۳، ص۳۵۷ تحقیق: لجنه من أساتذه النجف الأشرف، ناشر: مطبعه الحیدریه- النجف الأشرف، ۱۳۷۶ – ۱۹۵۶م
با توجه به این تکه هاى تاریخی، روشن مى‌شود که عباسیان بعد از رسیدن به قدرت، نیت پلید درونى (دشمنى با اهل بیت) خویش را با کشتن پیشوایان دین و فرزندان پیامبر صلى الله علیه وآله که برگزیدگان الهى و هادیان بشر بودند، ظهور و بروز دادند و با این کار دشمنى خود را با خداوند نیز اثبات کردند؛ زیرا دشمنى با آنها در حقیقت دشمنى با خداوند است و هر کسى آنها را به شهادت رساند دشمن خدا است. به همین جهت در روایت امام صادق علیه السلام از تشبه به اعداء الله در پوشش، نوع غذا و روش و منش نهى شده است :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ لَا تَلْبَسُوا لِبَاسَ أَعْدَائِی وَلَا تَطْعَمُوا طَعَامَ أَعْدَائِی وَلَا تَسْلُکُوا مَسَالِکَ أَعْدَائِی فَتَکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا هُمْ أَعْدَائِی.
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای۳۸۱هـ)، علل الشرائع ج۲، ص ۳۴۸، ناشر: داوری ـ قم، الطبعه: الأولی.
مرحوم شیخ صدوق در توضیح این روایت مى‌فرماید:
لباس الأعداء هو السواد، ومطاعم الأعداء هو النبیذ والمسکر والفقاع والطین والجری من السمک والمارماهی والزمیر و الطافی وکل ما لم یکن له فلوس من السمک و لحم الضب والأرنب و الثعلب وما لم یدف من الطیر وما استوى طرفاه من البیض والدبى من الجراد وهو الذی لا یستقل بالطیران و الطحال ومسالک الأعداء مواضع التهمه ومجالس شرب الخمر والمجالس التی فیها الملاهی ومجالس الذین لا یقضون بالحق والمجالس التی تعاب فیها الأئمه والمؤمنون ومجالس أهل المعاصی والظلم والفساد .
لباس دشمنان، همان پوشش سیاه و غذاى آنان آب انگور مسکر(شراب) و آب جو و خاک و انواع ماهى مانند جری، (نوعى از ماهى ولى از جنس انسانهاى مسخ شده امت هاى پیشین است) مارماهی، زمیر (گونهاى از ماهى است که بر پشت خار درشتى دارد و اغلب در آبهاى رودخانه وجود دارد.) و طافى (ماهى مرده‌اى که بالاى آب مىآید) و کل انواع ماهى که فلس(پولک) ندارد و گوشت سوسمار، روباه و شغال و گوشت پرنده‌اى که در حال طیران بالهایش را به هم ن مى‌زند ( مانند کرکس و باز) و تخمى‌که دو طرف آن مساوى است (یعنى سر و ته آن معلوم نباشد) و ریز ترین ملخ قبل از این که طیران کند و طحال (گوشت سیاه عریضى در شکم انسان و چسپیده به پهلو) است.
مراد از مسالک و روش اعداء، حضور در مواضع تهمت و مجالس نوشیدنى هاى حرام مانند شراب است و مجالس لهو و مجالسى که به حق در آن حکم نمى‌شود و مجالس توهین به ائمه علیهم السلام و مؤمنان و مجالس اهل عصیان و ظلم و فساد است.
شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص۲۴، ناشر: انتشارات جهان، ۱۳۷۸ هجرى قمرى.
و در دسته دوم از روایات که امام صادق علیه السلام در برخى موارد لباس سیاه پوشید از باب تقیه و خوف کشتن خود به دست این اعداء الله بوده است و یکى از موارد کار برد تقیه، تقیه از سلطان جابر و ستمگر است حالا فرق نمى‌کند این حاکم، حاکم اسلامى‌باشد یا کافر.
با توجه به این مطلب، امام صادق علیه السلام در زمان خلفاى عباسى مى‌زیسته است و آنها در ظاهر سنگ اسلام و مسلمانى را به سینه مى‌کوبیدند، اما در عمل با فرزندان رسول خدا صلى الله علیه وآله که خود آورنده آیین اسلام و مروج آن در میان بشر بود؛ آن چنان رفتار کردند که بازگویى و باز خوانى آن، شرم آور است. و کار را به جایى رساندند که امامان اهل بیت علیهم السلام نتوانستند از خانه خود بیرون آیند و با دوستان و پیروان شان معاشرت داشته باشند و نتوانند آزادانه به عقاید خود عمل نمایند به این جهت براى حفظ جان خود و شیعیانش مجبور به تقیه شدند.
در این شرایط است که مى‌بینیم ائمه و از جمله امام صادق علیه السلام از این حکم ثانوى استفاده مىکند. بنابر این، از نظر اسلام در صورت ترس ضرر بر نفس خود و دیگران تقیه جایز و واجب است.
نکته مهم در بحث تقیه و کلاً در احکامى که عناوین ثانویه به خود مى‌گیرد این است که اگر در موردى حکمى با عنوان ثانوى آمد، موضوع حکم اول برداشته مى‌شود و حکم ثانویه مستقلاً اعمال مى‌شود.
در مورد بحث ما طبق روایات، حکم اولى پوشش سیاه، کراهت است اما در صورتى که موضوع تقیه قرار بگیرد حکم کراهت به کلى برداشته مى‌شود و تقیه با حکم وجوبى‌اش جاى آن را مى‌گیرد. پس عمل امام علیه السلام تعارض با روایات ندارد.
فصل سوم : موارد استثنا از لباس سیاه (غیر از عزاداری)
در بسیارى از موارد ، در کتب شیعه و سنى ، مواردى نقل شده است که پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام) عمامه سیاه پوشیده و یا مواردى را (در غیر از عزاداری) از پوشش سیاه استثنا کرده‌اند که به ذکر آنها مى‌پردازیم :
عمامه سیاه رسول خدا(ص)
۱٫ حدثنا علی أخبرنی حماد بن سلمه عن أبی الزبیر عن جابر أن رسول الله صلى الله علیه وسلم دخل یوم الفتح مَکَّهَ وَعَلَیْهِ عِمَامَهٌ سَوْدَاءُ.
جابر مى‌گوید: رسول خدا صلى الله علیه وآله در روز فتح مکه در حالى که عمامه سیاه برسرداشت وارد مکه شد.
الجوهری البغدادی ، علی بن الجعد بن عبید أبو الحسن الوفاه: ۲۳۰ ، مسند ابن الجعد ج ۱، ص۴۷۸ ، تحقیق : عامر أحمد حیدر، دار النشر : مؤسسه نادر – بیروت، الطبعه: الأولى- ۱۴۱۰ – ۱۹۹۰٫
الشیبانی، أحمد بن حنبل أبو عبدالله الوفاه: ۲۴۱، مسند الامام أحمد بن حنبل ج ۳ ،، ص۳۶۳، دار النشر : مؤسسه قرطبه – مصر.
النیسابوری، مسلم بن الحجاج أبو الحسین القشیری الوفاه: ۲۶۱ ، صحیح مسلم ج ۲، ص۹۹۰، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، الناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت
الترمذی السلمی، محمد بن عیسى أبو عیسى الوفاه: ۲۷۹ ، سنن الترمذی ج ۴ ،، ص۱۹۶،تحقیق : أحمد محمد شاکر وآخرون، دار النشر: دار إحیاء التراث العربی- بیروت ،
العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای۸۵۲ هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری،ج ۴ ، ص۶۱، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفه – بیروت.
عمامه سیاه امیرمومنان علی (ع)
۲٫ أخبرنا الفضل بن دکین قال أخبرنا شریک عن جابر عن مولى لجعفر فقال له هرمز قال رأیت علیا علیه عمامه سوداء قد أرخاها من بین یدیه.
جابر مى‌گوید: هرمز غلام جعفر گفت: على علیه السلام را دیدم که عمامه سیاه برسر داشت که (یک سر) آن را از پیش رو (بر شانه) انداخته بود.
الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری (الوفاه: ۲۳۰ )، الطبقات الکبرى ج ۳، ص۲۹، دار النشر : دار صادر – بیروت ؛
البلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر (متوفای۲۷۹هـ)، أنساب الأشراف،ج ۱ ص۱۹۶، طبق برنامه الجامع الکبیر.
طبق نقل ابو حاتم تمیمى عمامه سیاه پوشیدن امام على در بصره بوده‌است:
زید بن عبد الله بن أبی إسحاق یروى عن أبیه عن جده قال رأیت علیا بالبصره وعلیه عمامه سوداء من خز.
التمیمی البستی، محمد بن حبان بن أحمد ابوحاتم (متوفای۳۵۴ هـ)، الثقات، ج ۶، ص۳۱۶، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر: دار الفکر، الطبعه: الأولى، ۱۳۹۵هـ – ۱۹۷۵م.
عمامه سیاه امام حسن مجتبى (ع)
این قطعه از تاریخ را احمد حنبل این چنین نقل کرده‌است:
حدثنا عبد الله قال حدثنی أبی نا وکیع عن شریک عن عاصم عن أبی رزین قال خطبنا الحسن بن علی بعد وفاه علی وعلیه عمامه سوداء فقال لقد فارقکم رجل لم یسبقه الأولون بعلم ولا یدرکه الآخرون.
ابى زرین مى‌گوید: بعد از در گذشت علی، (پسرش) حسن در حالى‌که عمامه سیاه برسر داشت براى ما خطبه خواند. و فرمود: مردى از میان شما رفت که از نظر مقام علمى کسى [جز رسول خدا] بر او پیشى نگرفت و بعد از او نیز همانند او نخواهد بود.
فضائل الصحابه ، اسم المؤلف: أحمد بن حنبل أبو عبد الله الشیبانی الوفاه: ۲۴۱، فضائل الصحابه ، ج ۲، ص۶۰۰، تحقیق : د وصی الله محمد عباس ، دار النشر : مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: الأولى ،۱۴۰۳- ۱۹۸۳
نسائى در دو کتابش و دولابى این روایت را از طریق دیگر اینگونه آورده‌اند:
اخبرنا إسحاق بن إبراهیم ابن راهویه قال أخبرنا النضر بن شمیل قال حدثنا یونس عن أبی إسحاق عن هبیره بن یریم قال خرج إلینا الحسن بن علی وعلیه عمامه سوداء فقال لقد کان فیکم بالأمس رجل ما سبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون وإن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال لأعطین الرایه غدا رجل یحب الله ورسوله ویحبه الله ورسوله فقاتل جبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره ثم لاترد یعنی رایته حتى یفتح الله علیه ما ترک دینارا ولا درهما إلا سبعمائه درهم أخذها من عطائه کان أراد أن یبتاع بها خادما لأهله.
هبیره ابن یریم مى‌گوید: حسن بن على در حالى که عمامه سیاه برسر داشت به سوى ما آمد و فرمود: دیروز در میان شما مردى بود که پیشینیان بر او ( در علم و… ) سبقت نگرفت و بعد از او دیگران هم به مقام او نمى‌رسند . همانا رسول خدا صلى الله علیه وآله (در جنگ خیبر) در باره او فرمود: فردا پرچم را به دست مردى مى‌دهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند، پس جبرئیل از طرف راست و میکائیل از جانب چپ او جنگیدند و سر انجام با پیروزى برگشت. هیچ درهم و دینارى برجاى نگذاشت جز هفت صد درهم که آن را حقوق خود گرفته بود و مى‌خواست توسط آن براى اهلش خدمت کار تهیه کند.
النسائی، أحمد بن شعیب أبو عبد الرحمن (متوفای۳۰۳ )، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، ج ۱، ص۴۶ ، تحقیق : أحمد میرین البلوشی، دار النشر: مکتبه المعلا- الکویت – الطبعه : الأولى ، ۱۴۰۶ ،
النسائی ،أحمد بن شعیب أبو عبد الرحمن (متوفای۳۰۳هـ) ، سنن النسائی الکبرى ج ۵، ص۱۱۲، تحقیق : د.عبد الغفار سلیمان البنداری , سید کسروی حسن، الناشر : دار الکتب العلمیه- بیروت- الطبعه: الأولى ۱۴۱۱ – ۱۹۹۱
الدولابی، الإمام الحافظ أبو بشر محمد بن أحمد بن حماد الوفاه: ۳۱۰ ، الذریه الطاهره النبویه، ج ۱، ص۷۸، تحقیق : سعد المبا رک الحسن، الناشر : الدار السلفیه – الکویت- الطبعه: الأولى، ۱۴۰۷
عمامه سیاه امام سجاد
مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ وَأَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ حَرِیزٍ عَنْ حَمْزَهَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ فَدَخَلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَلَمْ أُثْبِتْهُ وَعَلَیْهِ عِمَامَهٌ سَوْدَاءُ قَدْ أَرْسَلَ طَرَفَیْهَا بَیْنَ کَتِفَیْهِ…
از عبد اللَّه بن سلیمان از پدرش: با پدرم در مسجد بودیم که حضرت على بن- الحسین (ع) وارد شد، و من حضرت را[تا هنوز] ندیده بودم، و عمامهاى سیاه بسر داشت که دو طرفش را بر شانه هایش انداخته بود.
الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الأصول من الکافی، ج۶، ص۶۳، ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش
استثنای کفش و عبای سیاه
۱٫ وَ رُوِیَ لَا تُصَلِّ فِی ثَوْبٍ أَسْوَدَ فَأَمَّا الْخُفُّ أَوِ الْکِسَاءُ أَوِ الْعِمَامَهُ فَلَا بَأْس
در لباس سیاه نماز نخوانید. ولى چکمه و عبا و عمامه اشکالى ندارد.
الکلینی الرازی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الکافی، ج: ۳ص۴۰۳ ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.
۲٫ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ یُکْرَهُ السَّوَادُ إِلَّا فِی ثَلَاثَهٍالْخُفِّ وَ الْعِمَامَهِ وَ الْکِسَاءِ.
امام صادق علیه السلام فرمود: لباس سیاه مکروه است مگر در سه مورد : عمامه و چکمه و عبا.
الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای۴۶۰هـ)، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۱۳، تحقیق : السید حسن الموسوی الخرسان ، ناشر : دار الکتب الإسلامیه ـ طهران ، الطبعه الرابعه،۱۳۶۵ ش .
۳٫ عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَکْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ الْخُفِّ وَ الْعِمَامَهِ وَ الْکِسَاء.
الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الأصول من الکافی، ج ۶، ص۴۴۹، ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.
البته قبلا گفته شد که این روایات دال بر استثنا ، سند صحیح ندارند .
نتیجه کلی
از مطالبى که در سه بخش ذکر شد نتایج ذیل به دست مىآید :
۱- در مصائبى که بر خاندان رسول خدا صلى الله علیه وآله در طول تاریخ وارد شده خود اهل بیت علیهم السلام، علاوه بر عزادارى در ماتم آنها لباس سیاه بر تن نمودند. که نمونه هاى فراوانى بیان شد و بعضى این موارد فعل خود امام معصوم است و این بزرگترین دلیل بر مشروعیت و استحباب عزادارى و اظهار مظاهر آن است. بنا براین، روایاتى که در باب مذمت سیاه پوشى وارد شده با عمل ائمه تخصیص مى‌خورد.
از این جا به دست مىآید که:
اولاً: پوشش سیاه در فرهنگ شیعه، اقتداء به عمل خود اهل بیت است.
ثانیاً: یک نوع اظهار همدردى و محبت به اهل بیت خصوصاً صاحب عزاى اصلى و آخرین ذخیره الهى در دوره غیبت امام زمان علیه السلام است.
ثالثاً: از نظر روان شناسى نیز پوشش سیاه در هنگام رخداد مصیبت و عزادارى کاهش دهنده آلام ناشى از مصیبت و بر طرف کننده اضطراب است.
رابعاً: این روایاتى که در مذمت و نهى از پوشش سیاه وارد شده نمى‌گوید که پوشش سیاه فى نفسه مکروه است بلکه حکم کراهت آن معلق است به این بیان که اگر به قصد تشبه به جباران تاریخ مانند فرعون و حاکمان عباسى (که آنان این رنگ را پوشش رسمى خود قرار دادند و از آن سوء استفاده کردند) باشد ممنوع است و اگر به قصد اظهار عزا در مصیبت اهل بیت و پیروانش باشد مستحب است.
۲- فقهاء با توجه به روایات ناهی، استفاده از این رنگ را فقط در نماز مکروه مىدانند و مسأله عزادارى امام حسین و ائمه اطهار علیهم السلام را از حکم کراهت استثناء کرده‌اند و در خصوص عزادارى با تکیه به روایتى که (از نظر سند محکم است) در محاسن برقى آمده قائل به استحباب سیاهپوشى شده‌اند؛ زیرا این روایت، سیاه پوشى زنان هاشمى را در سوگ سالار شهیدان حضرت حسین بن على علیه السلام بیان مىکند که در محضر امام سجاد علیه السلام صورت گرفت و حضرت آن ها را از این کار منع نکرد بلکه با سکوت خود و تهیه طعام براى آنها در آن مدت، عملشان را تأیید کردند و این دلیل است که نه تنها پوشش سیاه، بلکه اقامه مجالس عزاداری، اطعام به عزاداران و خدمت گزارى و هر نوع تلاش در خدمت گزارى به این مجالس یک امر راجح است.
و از طرف دیگر روایات زیادى در رابطه با استحباب اظهار عزادارى وارد شده که یکى از مظاهر آن سیاه پوشیدن در ایام عزادارى اهل بیت علیهم السلام است.
۳- در مقام تعارض روایات نفى سیاهپوشى و روایات اثبات سیاه پوشى (که نشانگر عمل خود ائمه علیهم السلام است) دو پاسخ داده شده است:
اولا: این دو دسته روایات با هم تعارض ندارند؛ زیرا یکى از شرایط تعارض وحدت در مکان است به این معنا که در یک مورد نفى و اثبات وارد شود در حالیکه در مورد بحث ما روایات نافى پوشش سیاه، در مورد نماز (که فقهاء این روایات را حمل بر کراهت در نماز کردند) و روایات اثبات، موردش غیر نماز است و با فقد شرط تعارضى نیست.
ثانیاً: عمل امام علیه السلام از باب تقیه بوده است که در دین اسلام در صورت احساس خطر و ضرر برنفس خود یا مسلمان دیگر تقیه یک امر واجب و ضرورى است. از آنجائى که امام صادق علیه السلام در عصر حاکمان عباسى مى‌زیست و آنان از هیچ تلاشى در آزار و اذیت فرزندان رسول خدا صلى الله علیه وآله و پیروان شان فروگذار نمى‌کردند، حضرت در بعض موارد از باب تقیه لباس سیاه پوشیده و به پیروانشان نیز هشدار داده‌اند.
نکته مهم در باب تقیه این است که تقیه موضوع حکم اول را بر مى‌دارد لذا در این مورد اگر پوشش سیاه حکمش کراهت باشد، تقیه که آمد حکم اولى (کراهت) را بر مى‌دارد.
مواردى که از پوشش عمامه سیاه توسط رسول خدا و امام على و امام سجاد علیهم السلام در منابع اهل سنت و شیعه ذکر شده؛ جزء استثنائات است و در آن هیچگونه حکم کراهت یا حرمت نیست و این موارد نمى‌تواند پاسخ ما را در حل تعارض روایات نقض نماید.
موفق باشید
گروه پاسخ به شبهات
مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)
