خمس چیست؟ و بر چه مواردی تعلق می گیرد؟

در لغت به معنای یک پنجم است و در اصطلاح فقه عبارت است از: پرداخت یک پنجم در آمدی که از راه زراعت، صنعت، تجارت، پژوهش و یا از راه های کارگری و کارمندی به دست می آید.
خمس یکی از فریضه های اسلامی است و قرآن کریم آن را در کنار جهاد (قرار داده) است.[۱] و در بیان اهمیت آن، ایمان را با آن پیوند زده و می فرماید: «بدانید آنچه را که سود می برید، یک پنجم آن ،برای خدا و رسول خدا(ص) و خویشاوندان او و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است، اگر به خدا ایمان دارید و ..»
البته حکم واجبات مهمی مانند روزه و یا حج در تعداد بسیار اندکی از آیات قرآن آمده است به طوری که قرآن  مجید متعرض اکثر احکام آنها نشده است. خمس هم دارای چنین حالتی می باشد و بیان تفصیلی احکام و شرایط آن به پیامبر(ص) و جانشینان او واگذار شده است.[۲] لذا مراجع عظام تقلید با توجه به آیات و روایات، درباره چیزهایی که به آنها خمس تعلق می گیرد، فرموده اند:
در هفت چیز خمس واجب مى‌شود:۱٫ منفعت و در آمد کسب و کار  ۲٫ معدن  ۳٫ گنج  ۴٫ مال حلال مخلوط به حرام  ۵٫ جواهرى که بواسطۀ غواصى یعنى فرو رفتن در دریا به دست مى‌آید  ۶٫ غنیمت جنگ  ۷٫ زمینى که کافر ذمّى از مسلمان بخرد.[۳] اما آنچه معمولا مورد ابتلای اکثر افراد بوده و از کیفیت آن سؤال می کنند، قسمت اول یعنی «خمس درآمد» می باشد. که فقها در توضیح آن می فرمایند: هرگاه انسان از تجارت یا صنعت، یا کسبهاى دیگر مالى به دست آورد، چنانچه از مخارج سال خود او و خانواده اش زیاد آید، باید خمس، یعنى یک پنجم آن را به مصارف خاص خود برساند.[۴] به عنوان مثال: اگر کارمندی، در ۳۱ فرودین ماه، اولین حقوق خود را دریافت کند و تمام درآمد سالیانه اش (تا ۳۱ فرودین سال بعد) را به طور عادی خرج خود و خانواده اش کرد، خمسی به درآمد او تعلق نمی گیرد . اما اگر در پایان سال خمسی وی (۳۱فروردین)، مقداری از درآمدش زیاد بیاید (مثلا آن را در بانک پس انداز کرده باشد)، باید یک پنجم آن را به دفتر مرجع تقلید خود تحویل دهد تا ایشان آن را به مصارف مربوطه برسانند.   [۱]. برگرفته از نمایه: ۶۹۰٫ [۲]. سوره ی انفال آیه ۴۱٫ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ..؛ برگرفته از نمایه: ۸۹۸٫ [۳]. توضیح المسائل (محشى – امام خمینى)، ج‌۲، ص ۷، م۱۷۵۱٫ [۴]. همان، م۱۷۵۲٫